تاکنون 41 مورد از مخاطرات محیطی از جمله زلزله، سیل، فوران آتشفشان، تسونامی، سیکلون های حاره ای، گردباد و طوفان و... در دنیا شناسایی شده که در کشور ایران 31 مورد آن تاکنون به وقوع پیوسته است. به گواهی آمار و به باور کارشناسان زمین لرزه ، ایران از مستعدترین کشورهای زلزله خیز دنیا محسوب می شود. بر پایه آمارهای رسمی در فاصله سالهای ۱۹۸۲ تا ۱۹۹۱ میلادی ، کشور ایران بیشترین تعداد زلزله را در دنیا تجربه نموده است. همچنین در ۲۵ سال گذشته ، ۶ درصد تلفات جانی کشور ناشی از زلزله بوده است. کارشناسان اعلام کرده اند که در ایران به دلیل ساختار زمین شناسی و وجود گسل های فراوان و متعدد(تاکنون 120 گسل فعال در ایران شناسایی شده است)، به طور میانگین هر سال یک تا چند زلزله ۶ ریشتری و هر ۱۰ سال یک زلزله به بزرگی ۷ درجه در مقیاس ریشتر رخ می دهد.(زمین لرزه های شمال خراسان در مهر ۱۲۰۸، دورود در دی ماه ۱۲۸۸، دیلمان و سلماس در ۱۳۰۹ ، زنجان در ۱۳۳۶، دشت بیاض در سال ۱۳۴۷ ، طبس در۱۳۵۷، رودبار و منجیل در۱۳۶۹ و زلزله ویرانگر شهر بم در دی ماه ۱۳۸۲ نمونه ای از صدها زلزله مخرب رخ داده در ۱۰۰ سال گذشته در کشور ایران با حدود ۲۵۰ هزار تلفات انسانی می باشد).
شکل1- نقشه گسل های فعال کشور ایران
گستره وسیع جغرافیایی وقوع زلزله در کشور(به دلیل وجود گسل های فراوان و دیگر شرایط زمین شناسی، هیچ شهر و روستایی در کشور وجود ندارد که از وقوع زلزله مصون باشد) و تلفات بالای انسانی و از دست رفتن سرمایه های مادی کشور، توجه به مباحث مدیریتی و اتخاذ رویکردی علمی در کاهش تلفات انسانی و مادی وقوع زلزله های احتمالی در سطوح شهری و روستایی از نیازهای اصلی تصمیم سازان در عرصه های کلان ملی و مجریان (مدیران منطقه ای و محلی) می باشد. با توجه به سکونت بیش از ۷۱ درصدی جمعیت کشور در مناطق شهری،تراکم بسیار بالای جمعیت در شهرهای بزرگ و وجود بافت های فرسوده و … ، رسالت مدیران شهری در زمینه برنامه ریزی(بلند مدت و کوتاه مدت) برای کاهش اثرات زمین لرزه های احتمالی در مناطق شهری امری مهم می باشد. مدیریت شهری کشور تاکنون به دلایل تاریخی در زمینه کاهش اثرات زلزله در عرصه های شهری کشور تنها به گزینه مقاوم سازی سازه های مسکونی و تاسیسات شهری توجه نموده است. این توجه صرف به مقوله مقاوم سازی بناهای مسکونی به دلایلی چندی از جمله (۱٫حتی اگر مقاوم ترین ساختمان ها با بالاترین استاندارهای سازه ای داشته باشیم ، اما آنها در روی خط گسل قرار داشته باشد،احتمال فروریختن و تخریب آنها وجود دارد ۲٫شهر تنها مجموعه ای از ساختمانهای مسکونی نیست بلکه مجموعه ای به هم پیوسته از ساختمانها،تاسیسات و تجهیزات شهری،شبکه های ارتباطی شهری و… است و متاسفانه بخشی از تلفات انسانی در زلزله های ایران ناشی از ضعف شبکه های ارتباطی درون شهری می باشد و…) به تنهایی برای کاهش اثرات انسانی و مادی زلزله در مناطق شهری کشور کافی نیست. علم برنامه ریزی شهری در زمینه برنامه ریزی برای کاهش آسیب پذیری شهرها در مواقع بروز زلزله ، دارای ظرفیت های بالایی است که مدیران شهری در عرصه های اجرایی(شهرداری ها و شوراهای اسلامی شهرها) با توجه به آنها می توانند از اثرات فاجعه بار آن بکاهند.با توجه به مباحث ذکر شده و احتمال وقوع زلزله در مناطق شهری،جهت کاهش خسارت های احتمالی انسانی و مالی،پیشنهاد های زیر به عنوان راهکارهای عملی و اجرایی ارائه می گردد:
۱- بررسی دقیق و علمی ساختار زمین شناسی هر شهر و تعیین وجود یا عدم وجود گسل و موقعیت گسل نسبت به شهر(فاصله و جهت). در صورت انجام این امر مهم،مدیریت شهری با تعیین مناطق پرخطر و عدم هدایت توسعه شهر به سمت منطقه گسل،تا حدود زیادی می تواند از بروز تلفات جلوگیری نماید.
۲- نظارت دقیق ، علمی و مستمر به وضعیت ساخت و سازهای در دست انجام در شهر و اجرای فنی سازه های شهری باید جزو اولویت های مدیریت شهری باشد.
۳- تهیه نقشه بافت های فرسوده شهری و ساماندهی این نوع بافت ها و اصلاح شبکه های ارتباطی شهری(خیابان ها و کوچه ها) و متناسب نمودن آنها با نیاز های روز.
۴- مکانگزینی صحیح تاسیسات و تجهیزات حیاتی شهر(شهرداری،آتش نشانی، هلال احمر، اورژانس ، بیمارستان شهر و..) که در مواقع بروز بحران باید با سالم ماندن به کمک زلزله زدگان بشتابند از ضروریات در این زمینه می باشد.
۴- از آنجا که در همه موارد از جمله مباحث مربوط به شهر و بحران های محیطی پیشگیری بهتر از درمان است ،آگاه نمودن مردم و ساکنان شهرها (به عنوان ذینفعان اصلی)از روش های صحیح مقابله با بحران های محیطی از جمله زلزله باید جزو برنامه های اصلی و مستمر مدیریت شهری قرار گیرد. انجام این امر مهم می تواند از طریق رسانه های جمعی ملی و محلی ،چاپ بروشور و برگزاری کلاسهای آموزشی برای عموم مردم و.. صورت گیرد.
۵- توجه جدی به نقش فضاهای باز درون شهری(مانند پارکها و فضاهای سبز محله ای ،استادیوم ها و میادین ورزشی و.. ) به عنوان مکانهایی که در هنگام بروز بحران های طبیعی از جمله زلزله به عنوان محل اسکان موقت و برپایی چادرهای ساکنان آسیب دیده و نیروهای امدادرسان می تواند مورد استفاده قرار گیرد ، باید در برنامه ریزی دراز مدت مورد توجه برنامه ریزان و مدیران شهری قرار گیرد.
وقوع زمین لرزه های متعدد و پی در پی در سال ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲ در آذربایجان شرقی ،خراسان جنوبی ،بوشهر ،سیستان و بلوچستان و هرمزگان ، بیانگر توزیع جغرافیایی نسبتا بالای وقوع زلزله در کشور بوده ، به مثابه زنگ هشداری برای توجه روزافزون و مستمر مدیران ملی و محلی به مسئله بروز زمین لرزه در تمامی مناطق کشور می باشد و رسالت آنان را در نگاه علمی به مسئله و برنامه ریزی جهت کاهش تلفات انسانی و مادی سرمایه های کشور بیش از پیش نمایان می سازد.
شکل- زلزله بم در دی ماه 1382 به عنوان فاجعه ای بین المللی
محمد غلامی
عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور