هنر منابع و مآخذ معماری اسلامی

مقدمه

یکی از مشکلات دانشجویان رشتۀ باستان­شناسی دوران اسلامی و معماری کمبود منابع علمی به زبان فارسی است، هرچند در برخی زمینه­ها کتاب­هایی به زبان فارسی تألیف و یا ترجمه‌شده است؛ اما به­طور‌کلی کمبود منابع و متون فارسی در این رشته بسیار چشمگیر است. به همین خاطر نگارنده بر آن شد که کتاب زیر را به رشتۀ تحریر درآورد. کتاب حاضر از چهارده فصل تشکیل‌شده است، فصل اول مربوط به ویژگی­های معماری در دوران اسلامی ایران و جهان اسلام می­باشد، فصل دوم تا چهارم مربوط به معماری اسلامی از صدر اسلام تا دوران اسلامی، فصل پنجم روند شکل­گیری مجموعه بناهای مذهبی و غیرمذهبی، فصل ششم اوضاع شبه‌جزیره عربستان تا عصر فتوحات اسلامی، فصل هفتم سمبولیسم (معماری) در کشورهای اسلامی و معرفی اجمالی کشورهای اسلامی و فصل هشتم تا سیزدهم به معرفی هنر خط و نقاشی و صنعت فلزگری، سفالگری، نساجی، صفحه‌آرایی و کتاب‌آرایی می­پردازد. فصل چهاردهم به بررسی و معرفی منابع دوران اسلامی اختصاص داده‌شده است.

ضرورت تدوین و تألیف کتاب حاضر بیشتر به دلیل تنوع منابع و دسترسی نسبتاً دشوار به منابع اصلی انجام گرفت. ازآنجایی‌که منابع هنر منابع و مآخذ معماری اسلامی به دلیل گستره وسیع مطالعاتی و دامنه زمانی و جغرافیایی جهان اسلام، از تنوع و پیچیدگی در آثار و متون برخوردار است، دسترسی آسان و جامع دانشجویان به مواد فرهنگی و منابع مکتوب امری است تقریباًَ ناممکن. به همین خاطر نگارندگاه این سطور، بر آن شد، اندکی از دشواری مسئله کاسته و با گردآوری مطالب مهم و کلیدی در یک کتاب، به ارتقای سطح دانش و آگاهی بخشی عمومی به دانشجویان، محققان و علاقه­مندان هنر و باستان­شناسی اسلامی تلاش نماید. بدیهی است، ازآنجایی‌که این کتاب تنها باهدف آموزش و بیان هنر منابع و مآخذ معماری اسلامی به دانشجویان رشته­های هنر (صنایع‌دستی، پژوهش هنر، معماری و شهرسازی)، الهیات، رشته­های مرتبط با تاریخ و باستان­شناسی در مقطع کارشناسی و دکتری تدوین‌یافته است. از ارائه ارجاعات درون‌متنی پرهیز شده است. به­طورکلی، نگارنده کتاب حاضر از دو رویکرد برای انتقال مفاهیم به دانشجویان عزیز استفاده نموده­اند. در رویکرد نخست، به گونه­شناسی بناها پرداخته‌شده و آثار معماری ایرانی و جهان اسلام بر اساس عملکردشان مورد ارزیابی قرارگرفته‌اند. در ادامه، بر اساس گاه‌شماری و تقسیم ادوار تاریخی و تفکیک آثار معماری برحسب دوره­های زمانی موردمطالعه و بررسی قرارگرفته‌اند. بی­شک این کتاب مقدمه­ای بر هنر منابع و مآخذ معماری اسلامی است و تلاش داشته است تا بابیانی ساده و روان به توصیف کلیات هنر و معماری دوران اسلامی ایران و جهان اسلام بپردازد.

و امّا سخن همیشگی: ادّعایی نیست که این کتاب بتواند پاسخگوی همۀ سؤالات علاقه­مندان باشد بلکه آرزومندم بتواند سؤال برانگیزد و شک ایجاد کند؛ چراکه سؤال و شک مقدمۀ یقین است. پیشاپیش تمام کاستی­های آن را می­پذیرم و ضمن پوزش از تمام علاقه­مندان به هنر و معماری دوران اسلامی، از اساتید، دانشجویان و پژوهشگران عزیز، انتقادات و پیشنهاد‌های دلسوزانۀ آن‌ها را به دیدۀ‌ منت پذیرا هستم. در خاتمه لازم می­دانم از زحمات و راهنمایی­های دوستان، دانشجویان و اساتید گران‌قدر که در دانشگاه­های مختلف، همیشه با ابراز لطفشان من را شرمسار خودکرده‌اند، تقدیر نموده و تشکر خود را نثارشان کنم. همچنین از زحمات بی‌وقفه تمام باستان‌شناسان، معماران، تاریخ­نگاران و پژوهشگران نامی این مرزوبوم و تمام کسانی که مقدمات لازم برای ایجاد این کتاب را برای من تهیه نمودند، تشکر و قدردانی می‌نمایم، از درگاه پروردگار يكتا، سلامتي و طول عمر آنان را براي خدمت هرچه بيشتر به اين سرزمين اهورائي را مسئلت دارم.

در پایان، این کتاب را تقدیم به «سبزخدا دولت­یاری»، «نازپری فرید»، «رنگینه شهری» می­نمایم و دست شما خوانندۀ گرامی را به‌عنوان دوستی جدید می­فشارم و بدین دوستی افتخار خواهم کرد.

                                                                    یا رب از ابر هدایت برسان بارانی

                                                             پیش‌تر زآنکه چو گردی زمیان برخیزم

                                                                            عبّاس دولت­یاری^[1]