مقدمه
یکی از مشکلات دانشجویان رشتۀ باستانشناسی کمبود منابع علمی به زبان فارسی است، هرچند در برخی زمینهها کتابهایی به زبان فارسی تألیف و یا ترجمه شده است. اما بهطورکلی کمبود منابع و متون فارسی در این رشته بسیار چشمگیر است. به همین خاطر نگارندگان برآن شدند که کتاب زیر را به رشتۀ تحریر درآورند. کتاب حاضر از ده فصل تشکیل شده است، فصل اول مربوط به منطقهبندی پیش از تاریخ ایران از دیدگاه مطالعات باستانشناسی میباشد، فصل دوم تا دهم مربوط به معرفی محوطههای پیش از تاریخ ایران در جنوبِ غرب و شمال جنوبِ غرب ایران، کرمانشاه و غرب ایران، آذربایجان و شمال غرب ایران، شمال ایران، فلات مرکزی ایران، فرهنگ و تمدن شرق مازندران، سیستان، کرمان و مکران و بخشهایی از سیستان و بلوچستان و جلگۀ فارس تا بخشهایی از جنوب و جنوبِ غرب تا ارتفاعات زاگرس میپردازد.
ضرورت تدوین و تألیف کتاب حاضر بیشتر به دلیل تنوع منابع و دسترسی نسبتاً دشوار به منابع اصلی انجام گرفت. از آنجایی که منابع باستانشناسی پیش از تاریخ ایران به دلیل گستره وسیع مطالعاتی و دامنه زمانی و جغرافیایی جهان باستان، از تنوع و پیچیدگی در آثار و متون (گزارشات باستانشناسی و ...) برخوردار است، دسترسی آسان و جامع دانشجویان به مواد فرهنگی و منابع گزارش بررسیها و کاوشها امری است تقریباًَ ناممکن. بههمینخاطر نگارندگان این سطور، بر آن شدند، اندکی از دشواری مسئله کاسته و با بیان مطالب مهم و کلیدی در یک کتاب، به ارتقای سطح دانش و آگاهی بخشی عمومی به دانشجویان، محققان و علاقهمندان باستانشناسی پیش از تاریخی تلاش نماید. بدیهی است، از آنجایی که، این کتاب تنها با هدف آموزش و بیان منطقهبندی پيش از تاريخ ایران و معرفی برخی از محوطههای این مناطق به دانشجویان رشته باستانشناسی در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد تدوین یافته است، بهطورکلی، نگارندگان کتاب حاضر از دو رویکرد برای انتقال مفاهیم به دانشجویان عزیز استفاده نمودهاند. در رویکرد نخست، به معرفی و تقسیمبندی حوزههای باستانشناسی ایران پرداخته شده است. در ادامه، براساس منطقهبندی پیش از تاریخ ایران برخی از مناطق مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفتهاند. بیشک این کتاب مقدمهای بر پیش از تاریخ ایران و معرفی محوطههای مهم و کلیدی ایران در پیش از تاریخ ایران است و تلاش داشته است تا با بیانی ساده و روان به توصیف منطقهبندی پیش از تاریخی ایران و معرفی برخی از محوطهها بپردازد. لازم به ذکر است با توجه به اینکه مرزهای فرهنگی ایران منطبق با مرزهای سیاسی کنونی نیست، در این کتاب مبانی بررسی و معرفی آثار پیش از تاریخی براساس مرزهای سیاسی تعریف شده است.
و امّا سخن همیشگی: ادّعائی نیست که این کتاب بتواند پاسخگوی همۀ سوالات علاقهمندان باشد بلکه آرزومندیم بتواند سؤال برانگیزد و شک ایجاد کند؛ چرا که سؤال و شک مقدمۀ یقین است. پیشاپیش تمام کاستیهای آن را میپذیریم و ضمن پوزش از تمام علاقهمندان به پیش از تاریخ ایران، اساتید، دانشجویان عزیز، انتقادات و پیشنهادات دلسوزانۀ آنها را به دیدۀ منت پذیرا هستیم. در خاتمه لازم میدانیم از زحمات و راهنماییهای دوستان، دانشجویان و اساتید گرانقدر که در دانشگاههای مختلف، همیشه با ابراز لطفشان ما را شرمسار خود کردهاند، تقدیر نموده و تشکر خود را نثارشان کنیم. همچنین از زحمات بیوقفه تمام باستانشناسان نامی این مرز و بوم و تمام کسانی که مقدمات لازم برای ایجاد این کتاب را برای ما تهیه نمودند، تشکر و قدردانی مینماییم، از درگاه پروردگار يكتا، سلامتي و طول عمر آنان را براي خدمت هرچه بيشتر به اين سرزمين اهورائي را مسئلت داريم.
یا رب از ابر هدایت برسان بارانی
پیشتر زآنکه چو گردی زمیان برخیزم
عبّاس دولتیاری[1] و دیگران
تابستان 1394
[1]. مدرس پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد درهّشهر، گروه معماری، درهّشهر، ایران.
Email: abass.dolatyari@gmail.com Tel: +989189405006
فهرست
مقدمه |
13 |
فصل اول: منطقهبندی از دیدگاه مطالعات باستانشناسی ایران |
15 |
منطقۀ جنوب غرب و شمال جنوب غرب |
19 |
منطقۀ کرمانشاه و غرب ایران یا زاگرس |
19 |
آذربایجان (فلات آذربایجان)، و شمال غرب |
19 |
شمال ایران |
19 |
فلات مرکزی |
19 |
منطقۀ شمال شرق |
19 |
منطقۀ شرقی |
19 |
منطقۀ جنوب شرق |
19 |
منطقۀ جنوب |
19 |
فصل دوم: جنوب غرب و شمال جنوب غرب ایران |
23 |
جغرافیا و محیطزیست جنوب غرب ایران |
25 |
آب و هوا پوشش گیاهی |
26 |
منطقۀ کوهستانی بختیاری |
27 |
دشت دهلران |
27 |
دوره روستانشینی آغازین(عتیق): فازهای بزمرده، علیکش، محمدجعفر، سفیدوسرخ |
30 |
نتايج حاصله از عملكرد انسان در دورۀ محمدجعفر |
31 |
دورۀ روستانشینی قدیم (اولیه): فازهای انتقالی چغامامی، سبز و خزینه |
31 |
دورۀ روستانشینی میانه: فازهای مهمه، بیات و ... در دهلران |
32 |
دورۀ روستانشینی جدید، شوش A و شوش A پایانی / سرگراب |
33 |
دورۀ اروک یا شوش B در دهلران |
34 |
سرزمین پست شوشان و مناطق کوهستانی |
34 |
منطقه 1، حوزۀ فرهنگی الف (اطراف رودخانه مهمه) |
35 |
توصیف طبیعی دشت دهلران |
35 |
سوابق مطالعات باستانشناسی در دشت دهلران |
36 |
لایهنگاری دورههای فرهنگی در علیکش |
37 |
فاز بزمرده |
37 |
فاز علیکش |
37 |
فاز محمدجعفر |
37 |
معماری دورۀ بزمرده، مرحله C2 |
38 |
معماری دورۀ بزمرده، مرحله C1 |
38 |
مهمترین ویژگی تپه علیکش در دورۀ بزمرده |
39 |
دورۀ علیکش (6750 تا 6000 ق.م) |
39 |
معماری دورۀ علیکش، مرحله B2 |
40 |
معماری دورۀ علیکش، مرحله B1 |
40 |
دورۀ محمدجعفر (6000 تا 5600 ق.م) |
40 |
معماری دورۀ محمدجعفر، A2 |
41 |
معماری دورۀ محمدجعفر، A1 |
42 |
صنایع سنگی در فازهای سهگانه علیکش |
42 |
سنگ چخماق |
42 |
سنگ ابسیدین |
42 |
سنگ فیروزه |
42 |
نحوه تدفین اموات و قبور در دورههای فرهنگی علیکش |
43 |
فاز بزمرده |
43 |
فاز علیکش |
43 |
فاز محمدجعفر |
43 |
تپه سبز (5000 تا 5200 ق.م) |
43 |
چهار مرحلۀ فرهنگی تپه سبز |
44 |
مرحله سبز |
44 |
مرحله خزینه C (4800- 5000 ق.م) |
44 |
مرحله مهمه B |
45 |
مرحله بیات A |
45 |
توصیف اجمالی بقایای جانوری تپه سبز |
45 |
تپه موسیان |
46 |
تپه اشرف آباد |
46 |
تپه سفید |
46 |
چغاسفید |
46 |
تپه خزینه |
47 |
تپه فروخآباد |
47 |
منطقه 1، حوزۀ فرهنگی ب (اطراف رودخانههای کرخه و شائور) |
47 |
شوش |
48 |
توالی فرهنگی شوشان |
50 |
تپه جعفرآباد |
51 |
تپه جوی |
51 |
تپه بندبال |
51 |
بوهلان |
51 |
منطقه 1، حوزۀ فرهنگی ج (اطراف رودخانه دز) |
51 |
چغابنوت |
51 |
تپه چغامیش |
51 |
شاخص بقایای معماری پیش از تاریخ چغامیش |
52 |
اشیاء بهدستآمده از چغامیش |
52 |
تپه تولایی (5900- 6200 ق.م) |
52 |
معماری در تپه تولایی (6200 ق.م) |
52 |
جدول گاهنگاری |
52 |
فصل سوم: کرمانشاه و غرب ایران |
55 |
تپه آسياب (9000- 11000 ق.م) |
58 |
تپه سراب (8000 – 9000 ق.م) |
59 |
تپه گنجدره (7500 – 8500 ق.م) |
61 |
ضخامت آثار استقراری گنجدره |
62 |
تپه گودين |
66 |
تپه چغاگاوانه |
66 |
تپه سیابید (7000 – 8000 ق.م) و تپه موریان |
67 |
تپه عبدالحسین (چغاصیفل) |
67 |
ویژگی معماری بهدستآمده در تپه عبدالحسین |
68 |
سفالهای بهدستآمده از دورۀ نوسنگی با سفال تپه عبدالحسین |
68 |
تپه گوران 5500 – 6500 ق.م |
68 |
ویژگی معماری در تپه گوران |
70 |
مشخصه سفالهای تپه گوران |
70 |
تپه سهگابی (5500 - 6000 ق.م) |
70 |
تپه گیان |
71 |
فصل چهارم: آذربایجان و شمال غرب ایران |
73 |
حاجی فیروز 5600 - 5100 ق.م |
77 |
ویژگیهای شاخص معماری تپه حاجی فیروز (دره سولدوز آذربایجان غربی) |
78 |
ویژگی سفالهای تپه حاجی فیروز |
79 |
اشیاء بهدستآمده از تپه حاجی فیروز |
79 |
روش تدفین در تپه حاجی فیروز |
79 |
دالما تپه (4000 - 5000 ق.م) |
80 |
پیزدلی تپه |
80 |
تپه سیوان |
81 |
یانیک تپه (یانیق تپه) |
81 |
تپه اهرجان |
83 |
گوی تپه |
84 |
فصل پنجم: شمال ایران |
85 |
بررسي باستان شناختي غارهاي هوتو و كمربند |
88 |
ادوار مختلف فرهنگی غار کمربند |
89 |
غار هاتو (هوتو، Hotu Cave ) |
91 |
تدفین در غار هاتو |
92 |
فصل ششم: فلات مرکزی |
95 |
بررسی و مطالعه تحلیلی پیکرکهای زنان در فلات ایران در عهد نوسنگی |
100 |
تپه زاغه |
101 |
ویژگیهای عمومی روستای زاغه |
102 |
معبد منقوش |
103 |
ویژگی سفالهای پیدا شده در تپه زاغه |
103 |
اشیاء بهدستآمده از تپه زاغه |
104 |
تدفین در تپه زاغه |
104 |
گاهنگاری تپه زاغه |
104 |
تپه سیلک |
105 |
معرفی زیگورات سیلک |
107 |
مواد فرهنگی و آثار و بقایای باستانی موجود برای تعیین تاریخ بنای زیگورات سیلک |
107 |
تپه سنگ چخماق |
108 |
معماری در تپه سنگ چخماق |
108 |
گاهنگاری |
109 |
تپه چشمه علی |
109 |
ویژگی عمومی سفالها چشمهعلی |
110 |
تپه مسره |
110 |
قمرود |
111 |
موشلان تپه (اسماعیلآباد، ساوجبلاغ) |
111 |
قره تپه (شهریار) |
112 |
مهرانآباد |
112 |
شیر آشیان |
113 |
قومس |
113 |
تورنگ تپه |
113 |
یاریم تپه |
113 |
گاهنگاری فلات مركزی |
114 |
فصل هفتم: فرهنگ و تمدن شرق مازندران |
115 |
شواهد معماري در گوهرتپه |
117 |
معماري عصر آهن |
117 |
تدفينها |
119 |
معماري گورها |
120 |
فصل هشتم: سیستان |
123 |
مهمترين و شناخته شدهترين محوطههاي پیش از تاریخ سيستان |
126 |
آسك |
126 |
تپه آتش |
126 |
تپه(ها) تاسوكي |
126 |
تپه دش |
126 |
تپه رود بيابان |
126 |
تپه روباه بزرگ |
127 |
تپه روباه كوچك |
127 |
تپه طالبخان |
127 |
تپه لشكران |
127 |
تپه مارگان |
127 |
تپه وحي |
127 |
شهر سوخته |
127 |
صنعت و مشاغل در شهر سوخته |
129 |
فصل نهم: کرمان و مکران و بخشهایی از سیستان و بلوچستان |
131 |
تل ابلیس |
133 |
تپه یحیی |
135 |
سفال تپه یحیی |
136 |
شهداد |
136 |
فصل دهم: جلگه فارستا بخشهایی از جنوب و جنوب غرب تا ارتفاعات زاگرس |
139 |
تل باکون (بکون) |
142 |
تپه موشکی(مُشکی) |
143 |
تل جری |
143 |
تل گپ |
144 |
ویژگیهای معبد تل گپ |
144 |
تل نخودی |
145 |
منابع |
146 |