نویسندگان : عباس دولت یاری- زهرا صالحی - راضیه صدقی – سمیه میرزاد زینب چنیده – زهرا دولت‌یاری
ناشر : انتشارات پرستوی سپید
شابک : 978-600-6813-36-3
سال چاپ : 1394
نوع کتاب : تالیف
مشاهده سایر کتاب های عباس دولت یاری

مقدمه

یکی از مشکلات دانشجویان رشتۀ باستان­شناسی کمبود منابع علمی به زبان فارسی است، هرچند در برخی زمینه­ها کتاب­هایی به زبان فارسی تألیف و یا ترجمه شده است. اما به­طور‌کلی کمبود منابع و متون فارسی در این رشته بسیار چشمگیر است. به همین خاطر نگارندگان برآن شدند که کتاب زیر را به رشتۀ تحریر درآورند. کتاب حاضر از ده فصل تشکیل شده است، فصل اول مربوط به منطقه­بندی پیش از تاریخ ایران از دیدگاه مطالعات باستان­شناسی می­باشد، فصل دوم تا دهم مربوط به معرفی محوطه­های پیش از تاریخ ایران در جنوبِ غرب و شمال جنوبِ غرب ایران، کرمانشاه و غرب ایران، آذربایجان و شمال غرب ایران، شمال ایران، فلات مرکزی ایران، فرهنگ و تمدن شرق مازندران، سیستان، کرمان و مکران و بخش‌هایی از سیستان و بلوچستان و جلگۀ فارس تا بخش‌هایی از جنوب و جنوبِ غرب تا ارتفاعات زاگرس می­پردازد.

ضرورت تدوین و تألیف کتاب حاضر بیشتر به دلیل تنوع منابع و دسترسی نسبتاً دشوار به منابع اصلی  انجام گرفت. از آنجایی که منابع باستان­شناسی پیش از تاریخ ایران به دلیل گستره وسیع مطالعاتی و دامنه زمانی و جغرافیایی جهان باستان، از تنوع و پیچیدگی در آثار و متون (گزارشات باستان­شناسی و ...) برخوردار است، دسترسی آسان و جامع دانشجویان به مواد فرهنگی و منابع گزارش بررسی­ها و کاوش­ها امری است تقریباًَ ناممکن. به‌همین‌خاطر نگارندگان این سطور، بر آن شدند، اندکی از دشواری مسئله کاسته و با بیان مطالب مهم و کلیدی در یک کتاب، به ارتقای سطح دانش و آگاهی بخشی عمومی به دانشجویان، محققان و علاقه­مندان باستان­شناسی پیش از تاریخی تلاش نماید. بدیهی است، از آنجایی که، این کتاب تنها با هدف آموزش و بیان منطقه­بندی پيش از تاريخ ایران و معرفی برخی از محوطه­های این مناطق به دانشجویان رشته باستان­شناسی در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد تدوین یافته است، به­طورکلی، نگارندگان کتاب حاضر از دو رویکرد برای انتقال مفاهیم به دانشجویان عزیز استفاده نموده­اند. در رویکرد نخست، به معرفی و تقسیم‌بندی حوزه­های باستان‌شناسی ایران پرداخته شده است. در ادامه، براساس منطقه­بندی پیش از تاریخ ایران برخی از مناطق مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفته­اند. بی­شک این کتاب مقدمه­ای بر پیش از تاریخ ایران و معرفی محوطه­های مهم و کلیدی ایران در پیش از تاریخ ایران است و تلاش داشته است تا با بیانی ساده و روان به توصیف منطقه­بندی پیش از تاریخی ایران و معرفی برخی از محوطه­ها بپردازد. لازم به ذکر است با توجه به اینکه مرزهای فرهنگی ایران منطبق با مرزهای سیاسی کنونی نیست، در این کتاب مبانی بررسی و معرفی آثار پیش از تاریخی براساس مرزهای سیاسی تعریف شده است.

و امّا سخن همیشگی: ادّعائی نیست که این کتاب بتواند پاسخگوی همۀ سوالات علاقه­مندان باشد بلکه آرزومندیم بتواند سؤال برانگیزد و شک ایجاد کند؛ چرا که سؤال و شک مقدمۀ یقین است. پیشاپیش تمام کاستی­های آن را می­پذیریم و ضمن پوزش از تمام علاقه­مندان به پیش از تاریخ ایران، اساتید، دانشجویان عزیز، انتقادات و پیشنهادات دلسوزانۀ آن‌ها را به دیدۀ‌ منت پذیرا هستیم. در خاتمه لازم می­دانیم از زحمات و راهنمایی­های دوستان، دانشجویان و اساتید گران‌قدر که در دانشگاه­های مختلف، همیشه با ابراز لطفشان ما را شرمسار خود کرده­اند، تقدیر نموده و تشکر خود را نثارشان کنیم. همچنین از زحمات بی‌وقفه تمام باستان‌شناسان نامی این مرز و بوم و تمام کسانی که مقدمات لازم برای ایجاد این کتاب را برای ما تهیه نمودند، تشکر و قدردانی می‌نماییم، از درگاه پروردگار يكتا، سلامتي و طول عمر آنان را براي خدمت هرچه بيشتر به اين سرزمين اهورائي را مسئلت داريم.

                                                                    یا رب از ابر هدایت برسان بارانی

                                                     پیش‌تر زآنکه چو گردی زمیان برخیزم

                                              عبّاس دولت­یاری[1] و دیگران

                                                       تابستان 1394

 

 

 

 

 

[1]. مدرس پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد درهّ­شهر، گروه معماری، درهّ­شهر، ایران.

Email: abass.dolatyari@gmail.com      Tel: +989189405006

 

فهرست

مقدمه

13

فصل اول: منطقه­بندی از دیدگاه مطالعات باستان­شناسی ایران

15

منطقۀ جنوب غرب و شمال جنوب غرب

19

منطقۀ کرمانشاه و غرب ایران یا زاگرس

19

آذربایجان (فلات آذربایجان)، و شمال غرب

19

شمال ایران

19

فلات مرکزی

19

منطقۀ شمال شرق

19

منطقۀ شرقی

19

منطقۀ جنوب شرق

19

منطقۀ جنوب

19

فصل دوم: جنوب غرب و شمال جنوب غرب ایران

23

جغرافیا و محیط‌زیست جنوب غرب ایران

25

آب و هوا پوشش گیاهی

26

منطقۀ کوهستانی بختیاری

27

دشت دهلران

27

دوره روستانشینی آغازین(عتیق): فازهای بزمرده، علی‌کش، محمد‌جعفر، سفیدوسرخ

30

نتايج حاصله از عملكرد انسان در دورۀ محمدجعفر

31

دورۀ روستانشینی قدیم (اولیه): فازهای انتقالی چغامامی، سبز و خزینه

31

دورۀ روستانشینی میانه: فازهای مهمه، بیات و ... در دهلران

32

دور‌ۀ روستانشینی جدید، شوش A و شوش A پایانی / سرگراب

33

دورۀ اروک یا شوش B  در دهلران

34

سرزمین پست شوشان و مناطق کوهستانی

34

منطقه 1، حوزۀ فرهنگی الف (اطراف رودخانه مهمه)

35

توصیف طبیعی دشت دهلران

35

سوابق مطالعات باستان­شناسی در دشت دهلران

36

لایه‌نگاری دوره­های فرهنگی در علی­کش

37

فاز بزمرده

37

فاز علی­کش

37

فاز محمدجعفر

37

معماری دورۀ بزمرده، مرحله C2

38

معماری دورۀ بزمرده، مرحله C1

38

مهم­ترین ویژگی تپه علی‌کش در دورۀ بزمرده

39

دورۀ علی‌کش (6750 تا 6000 ق.م)

39

معماری دورۀ علی‌کش، مرحله B2

40

معماری دورۀ علی‌کش، مرحله B1

40

دورۀ محمدجعفر (6000 تا 5600 ق.م)

40

معماری دورۀ محمدجعفر، A2

41

معماری دورۀ محمدجعفر، A1

42

صنایع سنگی در فازهای سه‌گانه علی‌کش

42

سنگ چخماق

42

سنگ ابسیدین

42

سنگ فیروزه

42

نحوه تدفین اموات و قبور در دوره­های فرهنگی علی‌کش

43

فاز بزمرده

43

فاز علی‌کش

43

فاز محمدجعفر

43

تپه ‌سبز (5000 تا 5200 ق.م)

43

چهار مرحلۀ فرهنگی تپه‌ سبز

44

مرحله سبز

44

مرحله خزینه C (4800- 5000 ق.م)

44

مرحله  مهمه B

45

مرحله بیات A

45

توصیف اجمالی بقایای جانوری تپه ‌سبز

45

تپه موسیان

46

تپه اشرف آباد

46

تپه سفید

46

چغاسفید

46

تپه خزینه

47

تپه فروخ‌آباد

47

منطقه 1، حوزۀ فرهنگی ب (اطراف رودخانه‌های کرخه و شائور)

47

شوش

48

توالی فرهنگی شوشان

50

تپه جعفرآباد

51

تپه جوی

51

تپه بندبال

51

بوهلان

51

منطقه 1، حوزۀ فرهنگی ج (اطراف رودخانه دز)

51

چغابنوت

51

تپه چغامیش

51

شاخص بقایای معماری پیش از تاریخ چغامیش

52

اشیاء به‌دست‌آمده از چغامیش

52

تپه تولایی (5900- 6200 ق.م)

52

معماری در تپه تولایی (6200 ق.م)

52

جدول گاهنگاری

52

فصل سوم: کرمانشاه و غرب ایران

55

تپه آسياب (9000- 11000 ق.م)

58

تپه سراب (8000 – 9000 ق.م)

59

تپه گنج‌دره (7500 – 8500 ق.م)

61

ضخامت آثار استقراری گنج­دره

62

تپه گودين

66

تپه چغاگاوانه

66

تپه سیابید (7000 – 8000 ق.م) و تپه موریان

67

تپه عبدالحسین (چغاصیفل)

67

ویژگی معماری به‌دست‌آمده در تپه عبدالحسین

68

سفال­های به‌دست‌آمده از دورۀ نوسنگی با سفال تپه عبدالحسین

68

تپه گوران 5500 – 6500 ق.م

68

ویژگی معماری در تپه گوران

70

مشخصه سفال­های تپه گوران

70

تپه سه‌گابی (5500 - 6000 ق.م)

70

تپه گیان

71

فصل چهارم: آذربایجان و شمال غرب ایران

73

حاجی فیروز 5600 - 5100 ق.م

77

ویژگی­های شاخص معماری تپه حاجی فیروز (دره سولدوز آذربایجان غربی)

78

ویژگی سفال­های تپه حاجی فیروز

79

اشیاء به‌دست‌آمده از تپه حاجی فیروز

79

روش تدفین در تپه حاجی فیروز

79

دالما تپه (4000 - 5000 ق.م)

80

پیزدلی تپه

80

تپه سیوان

81

یانیک تپه (یانیق تپه)

81

تپه اهرجان

83

گوی تپه

84

فصل پنجم: شمال ایران

85

بررسي باستان شناختي غارهاي هوتو و كمربند

88

ادوار مختلف فرهنگی غار کمربند

89

غار هاتو (هوتو، Hotu Cave )

91

تدفین در غار هاتو

92

فصل ششم: فلات مرکزی

95

بررسی و مطالعه تحلیلی پیکرک­های زنان در فلات ایران در عهد نوسنگی

100

تپه زاغه

101

ویژگی­های عمومی روستای زاغه

102

معبد منقوش

103

ویژگی سفال­های پیدا شده در تپه زاغه

103

اشیاء به‌دست‌آمده از تپه زاغه

104

تدفین در تپه زاغه

104

گاهنگاری تپه زاغه

104

تپه سیلک

105

معرفی زیگورات سیلک

107

مواد فرهنگی و آثار و بقایای باستانی موجود برای تعیین تاریخ بنای زیگورات سیلک

107

تپه سنگ چخماق

108

معماری در تپه سنگ چخماق

108

گاهنگاری

109

تپه چشمه علی

109

ویژگی عمومی سفال­ها چشمه‌علی

110

تپه مسره

110

قمرود

111

موشلان تپه (اسماعیل‌آباد، ساوجبلاغ)

111

قره تپه (شهریار)

112

مهران‌آباد

112

شیر آشیان

113

قومس

113

تورنگ تپه

113

یاریم تپه

113

گاهنگاری فلات مركزی

114

فصل هفتم: فرهنگ و تمدن شرق مازندران

115

شواهد معماري در گوهرتپه

117

معماري عصر آهن

117

تدفين­ها

119

معماري گورها

120

فصل هشتم: سیستان

123

مهم­ترين و شناخته ‌شده­ترين محوطه­هاي پیش از تاریخ سيستان

126

آسك

126

تپه آتش

126

تپه(ها) تاسوكي

126

تپه دش

126

تپه رود بيابان

126

تپه روباه بزرگ

127

تپه روباه كوچك

127

تپه طالب‌خان

127

تپه لشكران

127

تپه مارگان

127

تپه وحي

127

شهر سوخته

127

صنعت و مشاغل در شهر سوخته

129

فصل  نهم: کرمان و مکران و بخش‌هایی از سیستان و بلوچستان

131

تل ابلیس

133

تپه یحیی

135

سفال تپه یحیی

136

شهداد

136

فصل دهم: جلگه فارس‌تا بخش‌هایی از جنوب و جنوب‌ غرب تا ارتفاعات‌ زاگرس

139

تل باکون (بکون)

142

تپه موشکی(مُشکی)

143

تل جری

143

تل گپ

144

ویژگی­های معبد تل گپ

144

تل نخودی

145

منابع

146