تحليل اجزاء و عناصر معماري و هنري بقعة

چكيده: بقعة شيخ صفي‌الدين اردبيلي از بناهاي منحصر به فرد در ميان ساختمان‌هاي مذهبي و يكي از برجسته‌ترين آثار معماري ايران و جهان و از ساخته‌هاي دورة صفوي به شمار مي‌رود كه اصالت خود را به نحو شايسته‌اي محفوظ داشته است. بناي اصلي آن مربوط به دورة ايلخانان و حتّي قبل از آن است كه در دوره‌هاي بعد گسترش يافته و تعمير، تزيين و تجديد گرديده است. آثار فعلي بقعه، خاصّه تزيينات آن، عمدتاً متعلق به دورة صفويّه است. محل كنوني بقعه در ابتدا خانقاه و مسكن شيخ و مركز متصوّفه و مريدان او بوده و پس از مرگ شيخ صفي مدفن او گرديده و لذا مي‌توانيم آبادي بقعه را قبل از زمان فوت شيخ صفي بدانيم و پس از او چون اولادش داراي شوكت و اقتدار بودند، در تكميل و تزيين بقعه كوشش نمودند. وسيع‌ترين تغييراتي كه در بناي مجموعه به عمل آمده بايد مربوط به زمان شاه تهماسب باشد؛ شاه تهماسب عمارات منفرد را به هم متّصل و نخستين مجموعه را اطراف صحن اصلي قنديل‌خانه احداث كرد. همچنين رواق بزرگ فعلي (تالار قنديل‌خانه) را براي عبادت برپا و شاه‌نشين را به صورت بنايي كه اكنون مي‌بينيم، بر آن الحاق نمود. بعدها شاه عبّاس باعث افزودن بناهاي مهم به اين مجموعه و اصلاحاتي در آن گرديد. اين مجموعه از نظر معماري اسلامي داراي اهميّت فوق‌العاده است و هر يك از عمارات منفرد آن بي‌نظير مي‌باشد. به‌ طور كلّي اهميّت زياد اين اثر تاريخي در رابطه‌اي كه با سلسلة خاندان سلاطين صفويّه دارد جلوه‌گر مي‌شود. اسلاف شاهان صفويّه و همچنين شاه اسماعيل اوّل سرسلسلة اين خاندان در داخل اين مجموعة تاريخي به خاك سپرده شده‌اند. بناهاي متعلّق به بقعة شيخ صفي‌الدين عبارتند از: درب ورودي و حياط بزرگ- حياط كوچك يا دالان روباز- صحن اصلي- بناي معروف به جنّت‌سرا- حياط مقابر- شهيدگاه- چلّه‌خانه قسمت‌هاي اصلي بقعه عبارتند از: تالار دارالحفاظ؛ قنديل‌خانه يا نمازخانه- شاه‌نشين- مقبرة شيخ صفي- مقبرة شاه اسماعيل صفوي- حرم‌خانه- چيني‌خانه مقبرة شيخ امين‌الدّين جبرييل از جمله بهترين نمونة مقابر گستردة معماري اسلامي ايران محسوب مي‌شود كه سادگي و موزون بودن اجزاي آن و سرانجام تزيين فوق‌العاده در سطوح داخلي اين بنا، آن را در زُمرة شاهكارهاي معماري دورة صفويّه قرار داده است. مقبره بنايي است كه به طور نامساوي از دو قسمت تشكيل يافته، يك عمارت چهارگوش مركزي و يك مقصوره مانند پنج ضلعي در جلو. اضلاع اين بنا كه بر روي شالودة سنگي قرار گرفته داراي تاق‌نماهاي نوك تيزي است. برجي كه شبيه برج مقبره‌اي شيخ صفي است احتمالاً مربوط به قرن هشتم/چهاردهم م است كه شيخ صدرالدّين موسي پسر دوّم شيخ صفي آن را ساخته است، امّا عمارتي كه بر روي شالودة اطراف بناي اصلي قرار گرفته، در زمان‌هاي بعد يعني همزمان با بقعة شيخ صفي در اوايل قرن دهم/شانزدهم م بنا گرديده است. اين مقبره در وسط محوّطة محصور وسيعي واقع شده و از قسمت‌هاي زير تشكيل يافته است: حصار، حياط بقعه، ايوان جلو بنا، رواق، بناي اصلي بقعه، حجرات و غرفه‌ها كليد واژگان: تحليل- معماري- هنري- بقعة شيخ صفي‌الدين- مقبرة شيخ امين‌الدين جبرييل