صنايع‌معدني و جايگاه آن در صنايع‌توليدي استان يزد

چکیده اگرچه تقسيم‌بندي مشخص و شفافي درباره تفکیک صنايع معدني از سایر صنايع صورت نگرفته است، اما در تقسیم‌بندی وزارت صنایع و معادن کلیه بنگاه‌های فعال در زیرگروه صنعت 26 (توليد ساير محصولات كاني غير‌فلزي) و بخشی از بنگاه‌های فعال در زیرگروه صنعت 27 (توليد فلزات اساسي) شامل کلیه بنگاه‌های زیرگروه 271 (توليد محصولات اوليه آهن و فولاد) و کلیه بنگاه‌های زیرگروه‌های 2721 (توليد محصولات اساسي مسي)، 2722 (توليد محصولات اساسي آلومينيومي) و 2723 (توليد فلزات گرانبها و ساير محصولات اساسي) به‌عنوان بنگاه‌های صنایع‌معدنی تلقی شده‌اند. صنایع‌معدنی با این رویکرد به صنایعی كه عمدتاً توليد‌كننده مواد برای استفاده در سایر صنایع بوده و مواد اوليه آن مستقيماً از معادن تهيه مي‌گردد، اطلاق می‌شود. از سوی دیگر، عدم نیاز صنايع‌‌معدني به فناوری‌های برتر و دسترسی به انرژي نسبتاً ارزان، از ویژگی‌هایی است که این صنایع را از سایر صنایع متمایز می‌سازد. این در حالی است که در سال‌های اخير تقاضا براي صنايع‌معدني مانند فلزات و سيمان رو به افزايش گذارده است. از سوی دیگر، در میان ویژگی‌های متعددی که می‌توان بر اساس آن استان یزد را از سایر استان‌ها در حوزه اقتصاد تفکیک نمود، محوریت بخش صنعت در اقتصاد استان و نیز معادن فراوانی است که در جای‌جای این استان قابل حصول است. ویژگی‌های معدنی استان جایگاه این استان را پس از استان کرمان در جایگاه دوم کشور جای داده است. با این دو ویژگی، یعنی محوریت بخش صنعت در توسعه استان و نیز وجود معادن فراوان، می‌توان انتظار داشت که صنایع‌معدنی به عنوان صنایعی که یک پای در بخش معدن و پای دیگر در بخش صنعت دارد، جایگاه ویژه‌ای در این استان ایفا نماید. بر این اساس، بررسی صنایع‌معدنی به‌صورت ویژه و در قالب بخشی مجزا به عنوان هدف اصلی این بخش قرار گرفته است. مانند کل صنعت، برای بررسی صنایع معدنی نیز منابع آماری متعددی وجود داشته و در این میان پایگاه داده‌ای مرکزآمار ایران، داده‌های سازمان صنایع و معادن استان و داده‌های شرکت شهرک‌های صنعتی به عنوان مهم‌ترین منابع قابل دسترس جهت تحلیل صنایع‌معدنی استان محسوب می‌شود. بر این اساس، اين مطالعه در سه بخش به تحلیل صنايع معدني با استفاده از داده‌های مرکز آمار ايران، با توجه به داده‌های سازمان صنایع و معادن و در نهایت بر اساس داده‌هاي شرکت شهرک‌های صنعتی استان پرداخته است. نتایج این مطالعه نشان‌دهنده آن است که: • اگرچه سهم بنگاه‌های صنایع‌معدنی از کل بنگاه‌های صنعتی استان طی دوره 84-1374 در حال کاهش است، اما سهم شاغلان صنایع‌معدنی از کل شاغلان صنایع استان طی این دوره افزایش یافته است. با چنین روندی، متوسط اندازه بنگاه‌های صنایع‌معدنی بر حسب تعداد شاغلان و در طی این دوره از 40 نفر به 83 نفر افزایش یافته است. با این وجود، بیش از 73 درصد از بنگاه‌های صنایع‌معدنی در اندازه کوچک تمرکز یافته‌اند. • سهم شاغلان با تحصیلات دیپلم و کمتر از دیپلم در صنایع‌معدنی در طول دوره مورد بررسی با کاهش نسبی روبرو بوده است. از سوی دیگر، افزایش بسیار اندک سهم کارگران ساده، کاهش سهم کارگران ماهر، افزایش سهم تکنسین‌ها و مهندسین از تغییرات ویژگی‌های شاغلان صنایع‌معدنی استان بر حسب مهارت است. در مجموع، اگرچه بر اساس داده‌های مرکز آمار ایران کیفیت نیروی‌انسانی شاغل در صنایع معدنی استان به طور نسبی بهبود یافته است، اما بر اساس داده‌های شرکت شهرک‌های صنعتی استان، کیفیت نیروی‌انسانی شاغل در صنایع‌معدنی نسبت به سایر صنایع پایین‌تر است. • سهم ارزش تولیدات صنعت‌معدنی 26 بر حسب قیمت‌های جاری و ثابت در طول دوره کاهش یافته است. این در حالی است که این سهم در صنعت 27 افزایش یافته است. چنین تغییری باعث گردیده تا در مجموع، روند کل سهم ارزش تولیدت صنایع‌معدنی نسبت به کل ارزش تولیدات استان روندی افزایشی باشد. علاوه‌بر آن، نتایج این بخش نشان‌دهنده آن است که سهم ارزش‌افزوده صنعت‌معدنی 26 نیز در طول دوره مورد بررسی، اگرچه با نوساناتی، کاهش یافته است. این در حالی است که با نوساناتی مشابه سهم ارزش‌افزوده در صنعت‌معدنی 27 روندی افزایشی را از خود نشان داده است. در مجموع، متوسط سهم ارزش‌افزوده صنایع‌معدنی نسبت به کل ارزش‌افزوده کل صنایع، روندی افزایشی است. • صنعت‌معدنی 26 در طول دوره مورد بررسی رشد اندک بهر‌وری کار را تجربه نموده، اما این میزان در صنعت‌معدنی 27 با نوساناتی روبرو بوده است. این در حالی است که در اکثر سال‌های دوره مورد بررسی بهره‌وری نیروی‌کار صنایع‌معدنی از بهره‌وری نیروی‌کار سایر صنایع بیشتر است. در مجموع، بهره‌وری کار صنایع‌معدنی صرفاً در فاصله سال‌های 84-1381 رشد یافته ‌است. • ثبات نسبی بهره‌وری ‌انرژی صنعت‌معدنی 26 و کاهش و نوسانات شدید بهره‌وری انرژی در صنعت‌‌معدنی 27 از ویژگی‌های صنایع‌معدنی استان در طول دوره مورد بررسی است. با این وجود، اگرچه بهره‌وری انرژی صنایع‌معدنی استان همانند سایر صنایع کاهش یافته، اما این کاهش در صنایع‌معدنی به مراتب کمتر از سایر صنایع است. • بهره‌وری کل صنعت‌معدنی 27 همواره کمتر از این میزان در صنعت‌معدنی 26 بوده، اما با این وجود، با افزایش بهره‌وری ‌کل صنعت‌معدنی 27 و کاهش بهره‌وری کل صنعت‌معدنی 26 در سال‌های پایانی، بهره‌وری کل این دو بسیار به یکدیگر نزدیک شده است. در مجموع، تقریباً در تمامی سال‌های دوره مورد بررسی، بهره‌وری کل صنایع‌معدنی استان بیش از بهره‌وری کل سایر صنایع است. • صنایع‌معدنی استان از نظر نحوه فعالیت (فعال بودن یا غیرفعال بودن) عملکرد بهتری را نسبت به سایر صنایع داشته‌اند. در حالی که حدود 88 درصد بنگاه‌های صنایع‌معدنی را بنگاه‌هایی فعال تشکیل داده‌اند، این میزان در سایر صنایع حدود 50 درصد است. • اگرچه تعداد پروانه‌های بهره‌برداری صادرشده در صنایع‌معدنی استان دارای روندی مشخص نیست، اما پس از سال 1376 سهم اشتغال صنایع‌معدنی از اشتغال کل صنایع استان به شدت در حال افزایش است. به عبارتی، استان یزد اشتغال مورد نظر خود را بیشتر از قِبَل صنایع‌معدنی تأمین نموده است. همچنین، بنگاه‌های کوچک و متوسط صنایع‌معدنی 92 درصد از بنگاه‌های صنایع‌معدنی را به خود اختصاص داده‌اند. این در حالی است که بر اساس داده‌های شرکت شهرک‌های صنعتی استان حدود 50 درصد از مجموع بنگاه‌های صنعت‌معدنی استان را بنگاه‌هایی با اندازه بسیارکوچک (کمتر از 10 نفر کارکن) تشکیل داده و از این میزان بیش از 90 درصد فعال بوده‌اند. بر این اساس، متوسط اشتغال ایجادشده در هر بنگاه صنایع‌معدنی حدود سه برابر متوسط اشتغال ایجادشده در بنگاه‌های سایر صنایع است (34 شغل در مقایسه با 11 شغل). این نتایج تا حد زیادی همسو با نتایج به دست آمده از تحلیل داده‌های سازمان صنایع و معادن استان است. • از نظر محل استقرار و نحوه مالکیت نتایج به دست آمده نشان‌دهنده آن است که بیش از 64 درصد از بنگاه‌های فعال صنایع‌معدنی استان در خارج از نواحی و شهرک‌های صنعتی مستقر بوده‌اند و بیش از 64 درصد از بنگاه‌های صنایع معدنی استان نیز با مالکیت حقوقی و از میان بنگاه‌های فعال، بیش از 78 درصد تحت مالکیت خصوصی و تنها حدود 2 درصد در گروه بنگاه‌های با مالکیت دولتی قرار دارند. سهم بیشتری از بنگاه‌های صنایع‌معدنی نسبت به سایر صنایع با یک شیفت کاری و سهم کمتری نیز با سه شیفت‌کاری فعالیت می‌نمایند. بر این اساس، امکان استفاده بیشتری از ظرفیت‌های موجود صنایع‌معدنی نسبت به سایر صنایع وجود دارد.