آثار مهمّ و برجستة ساختماني و ويژگي ها و دستاورد هاي معماري و تزييني تمدّن اسلامي ايران در دوران سلجوقيان و ايلخانيان‌

درك هنر بدون آگاهي از شرايط تاريخي آفرينش آن محال است. هيچ هنرمند مسلماني از ميراث پيشينيان بي‌بهره نمانده است و اگر او الگوهايي را كه سنّت در اختيارش قرار مي‌دهد ناديده بگيرد، خود به خود بي‌خبري و جهل خويش را نسبت به معناي باطني و ارزش معنوي آن‌ها به اثبات رسانده‌است و با اين بي‌خبري، نمي‌تواند روحش را در آن فرم‌ها و قالب‌ها متجلّي سازد. اين دقيقاً عارضه‌‌اي است كه برخي محققين اروپايي، هنر اسلامي را به دليل آن ملامت مي‌كنند. هنر ايراني، ميراثي افسانه‌اي از خود باقي نهاده است. قوم ايراني با استعداد عظيم و ذوق مهذّب و پالودة خود هنري آفريده كه در آن واحد هم حسّي و هم معنوي است، در عين آن كه طبيعت گذرا و فاني جهان را يادآور مي‌شود، زيبايي آن را جلوه‌گر مي‌سازد، تجلّي الهي را در صور و اشكال جميل نمود مي‌بخشد و در عين حال، ذات برتر و ماورايي منشأ اين جلوات را متذكّر مي‌گردد. در اين شرايط ، ايراني بايد به حكم وظيفه اين هنر و مباني آن را بشناسد و به ديگران معرفي كند. ايران در طول تاريخ اسلام همواره يكي از مراكز اصلي هنر اسلامي بوده است و معماري سلجوقي و ايلخاني از جمله غني‌ترين زمينه‌هاي تجلّي آن. از نظر توسعة هنرها به ويژه معماري، عهد سلجوقيان يكي از دوره‌هاي درخشان هنري است. معماري عهد سلجوقيان از استحكام و زيبايي خاصّي برخوردار است. گرچه حدود يك هزار سال از آن دوره مي‌گذرد ولي بناهاي باقي مانده از آن دوران نشانگر استادي و مهارت هنرمندان، معماران و طرّاحان و آگاهي آنان از شيوه‌هاي مختلف معماري است. شكوفايي هنرها در اين دوره همچنين مديون آرامش و ثبات سياسي قلمرو سلجوقيان است كه در آن هنرمندان توانستند آثار متعددي به وجود آورند. آثار ساختماني دورة ايلخانان نيز مرحله‌اي از تاريخ پيوستة معماري اسلامي ايران است و اشكال (فرم‌هاي) دوره‌اي قبل و خصوصيّات طرح و جزييات آن‌ها را منعكس مي‌كند. سبك معماري دورة ايلخانان مستقيماً از سبك آثار ساختماني دورة سلجوقي اقتباس شده است كه خود در رشتة معماري از ايجاد سبك‌ها و بناهاي قبل از اسلام و قبل از دورة خود پيروي كرده و هنرشان ادامه‌اي بود از نقش‌هاي آغازشده در دوران بويهيان كه در آن ايران كهن مندرج گشته بود. باز اين هنر هم به دست تركان به آناتولي و شام برده شد و نفوذ ايراني در غرب جهان اسلام شايع گشت. مي‌توان گفت كه معماري دورة ايلخاني با اندك تفاوت ادامة معماري دورة سلجوقي است و ايلخانان در حقيقت سبك جديدي در معماري ايران به وجود نياوردند. يادآوري اين مطلب خالي از فايده نيست كه ارتباط ميان دو سبك ايلخاني و سلجوقي چنان نزديك است كه در برخي موارد، عقايد در مورد سلجوقي يا ايلخاني بودن بنا متفاوت است. ولي به طور كلّي، معماري ايلخاني داراي يك خصلت ويژة خود بود و در بسياري جنبه‌ها با كارهاي سلجوقي تفاوت داشت.