بررسی زیستگاه آهوی ایرانی در استان خوزستان (دیمه رامهرمز)به منظور ارائه ی راهکارهای احیای جمعیت آهو

چکیده : آهوی ایرانی Gazella subgutturosa زوج سمی است که به جنس Gazella تعلق دارد. بررسی های تاکسونومیک نشان داده است که جمعیت های آهوی ایرانی شرق کوه های زاگرس در سطح زیرگونه از جمعیت های موجود در غرب کوه های زاگرس متفاوتند. غالب جمعیت های موجود در غرب کوه های زاگرس در حال حاظر منقرض شده و تنها جمعیت های کوچکی در خوزستان، ایلام وکرمانشاه باقی مانده است. این گونه در ارزیابی 2006 و 2010IUCN در طبقه آسیب پذیر قرارگرفته است و نسبت به سال 2002، وضعیت وخیم تری را نشان می دهد. در این پژوهش به منظور احیا زیرگونه غرب زاگرس، در منطقه شکار ممنوع دیمه رامهرمز، زیستگاه دیمه از جنبه هاي گوناگون مورد بررسی قرار گرفت. اين منطقه با وسعتي حدود 15300 هكتار در 15 كيلومتري جنوب رامهرمز، از سال 1373 به مدت 3 سال و سپس از سال 1386 به مدت 5 سال به عنوان منطقه شكار ممنوع اعلام شده است. رودخانه جراحي و تعدادي چشمه از جمله معله گات، ريگي و درب العين، تشكيل دهنده منابع آب منطقه هستند. در اين بررسي 178 گونه گياهي متعلق به 49 خانواده شناسايي شد. اشنان(Seidlitzia rosmarinus)، سياه شور مصري(Suaeda aegyptica)، باتلاقي شور(Halocnemum strobilaceum)، سلمكي(Atriplex leucoclada)، بومادران(Achillea eriophora)، ارزق(Chrozophora hierosolymitana)، بهمن(Stipa capensis)، گون بادكنكي(Astragalus fasciculifolius) و قيچ(Zygophyllum eurypterum)، ازجمله اين گياهان هستند. بطوركلي 6 تيپ گياهي در منطقه شناسايي شد. هر تيپ با تعدادي از گياهان شاخص خود شناخته مي شود. تيپ 6، دربرگيرنده مناطق به زيركشت رفته بود و در اين مطالعه چندان مورد توجه قرار نگرفت زيرا پس از تغيير كاربري، ديگر بخشي از زيستگاه آهو به شمار نمي رود. مساحت و موقعيت هر يك از تيپ ها، بر روي نقشه تيپ پوشش گياهي ارايه شده است. طي اين مطالعه با دو روش مشاهده مستقيم و مصاحبه (و پرسشنامه)، تعدادي گونه جانوري شناسايي شد كه از آن جمله مي توان به تيهو (Ammoperdix griseogularis)، دراج (Francolinus francolinus) و سنگ چشم پشت بلوطي (Lanius vittatus) از پرندگان، پامسواكي كوچك (Jaculus jaculus)، خرگوش (Lepus capensis) و روباه (Vulpes vulpes) از پستانداران و سوسمار خاردم بين النهرين (Uromastyx loricatus)، آگاماي استپي (Trapelus agilis) و آگاماي صخره اي فلس درشت (Laudakia nupta) از خزندگان، اشاره نمود. رژيم غذايي آهوي ايراني بصورت اجمالي در دو منطقه حفاظت شده مند (بوشهر) و منطقه ميشداغ(خوزستان)، مورد بررسي قرار گرفت. در منطقه مند گياهانArtemisia scoparia, Atriplex leucoclada, Lycium shawii و در ميشداغ Calligonum intertextum, Caparis spinosa, Plantago ovata ، ازجمله گياهان مورد تغذيه بودند. نظر به اينكه احتمال انتقال آهو از منطقه حفاظت شده مند بوشهر به ديمه (جهت احياي آهو در ديمه)، مطرح شده بود، تعدادي جمجمه آهو متعلق به منطقه مند، مورد بررسي قرار گرفت. بررسي ها نشان داد كه جمجمه هاي ياد شده شباهت بسياري به جمجمه آهوان خارك داشته و با توجه به تفاوتي كه با آهوان خوزستان دارند، انتقال آهوان از مند به ديمه، به هيچ عنوان توصيه نمي گردد. بررسي ظرفيت برد تغذيه اي زيستگاه آهو در منطقه شكار ممنوع ديمه، نشان داد كه منطقه ياد شده، توانايي تغذيه حدود 1869 راس آهو را در طول سال دارد. براي اين منظور تنها به توليد گياهي در مناطقي كه داراي شيب زير 25 درصد هستند، توجه شده است. همچنين با توجه به اينكه شرايط محيطي در طول سال، يكسان نيست، ظرفيت برد تغذيه اي با توجه به فصل سخت كه در منطقه ديمه، حدود 123 روز و دربرگيرنده ماه هاي تير، مرداد، شهريور و مهر است، اندازه گيري شد. بر اين اساس، منطقه توان تغذيه 1417 راس آهو را در طول سال دارد. نكته مهم اين است كه ظرفيت برد تغذيه اي برآورد شده براي آهو، بصورت بالقوه و با فرض اينكه هيچ دامي (دام ثابت روستاييان و دام موقت عشاير) در منطقه حضور نداشته باشند، محاسبه شده است و با توجه به توليد پايين منطقه و حضور دام در آن، منطقه مورد مطالعه حتي توان تغذيه دام را نيز ندارد و روستاييان كمبود علوفه مورد نياز دام خود را با گياهان باقي مانده در كشتزارها پس از درو و يا خريد علوفه جبران مي كنند، بنابراين انتظار نمي رود منطقه ديمه توان تغذيه اين تعداد آهو را در شرايط فعلي داشته باشد. با توجه به اينكه منطقه ميشداغ به عنوان تنها زيستگاه داراي آهوي ايراني در استان خوزستان شناخته مي شود، چند نوبت مورد بازديد قرار گرفت و نظر به اينكه احتمال استفاده از آن به عنوان تنها منبع جهت زنده گيري آهو و انتقال آن به ديمه، دور از ذهن نبود، تحليل زيستمندي جمعيت (PVA) براي جمعيت آهوان اين منطقه با استفاده از نرم افزار Vortex انجام گرفت و كمينه جمعيت زيستا (MVP)، مشخص گرديد. جمعيت گونه در يك برآورد احتياط آميز، 30 راس درنظر گرفته شد و بر اين اساس، احتمال انقراض براي100سال آينده 752/. ، احتمال بقا 248/. و كمينه جمعيت زيستا، 150راس آهو محاسبه شد. جهت شناسايي مناطق مطلوب منطقه شكار ممنوع ديمه جهت زيست آهو، از نقشه تلفيقي شيب، تيپ پوشش گياهي و منابع آب استفاده شد. بر اساس مطالعه هاي انجام شده در ساير مناطق، شيب بين 0 تا 25 درصد (تا حداكثر 30 درصد)، به عنوان شيب مناسب براي زيستگاه آهو معرفي شده است. در برخي منابع شيب 0 تا 10 درصد، به عنوان شيب مناسب تر و فاصله مناسب تا منبع آب، كمتر از 5 كيلومتر، قيد شده است. در اين پژوهش، مناسب ترين شيب در يكي از كم توليدترين مناطق (تيپ 1 پوشش گياهي)، و با منابع آبي بسيار محدود، قرار گرفته است. مهم اين است كه پس از رهاسازي آهو به درون منطقه (پس از تكثير در حصار)، گونه امكان دستيابي ايمن به همه مناطق و عرصه ها را داشته باشد. پس از بررسي هاي مختلف، بويژه از نظر شيب، بخش هايي از منطقه شمالي منطقه شكار ممنوع ديمه، با توجه به نقشه تلفيقي، جهت انتخاب محدوده حصارکشی مورد توجه قرار گرفتند. لازم به یادآوری است که این بخش از نظر منابع آب، به شدت فقیر (تصوير25) و بخش زیادی از آن به زیرکشت رفته است (تصوير24). در بخشی از سال، محل حضور عشایر و چرای دام آنها و نیز محل چرای دام روستاییان بوده و قسمت هایی از آن، از نظر بهره برداری از معدن شن و ماسه، مورد توجه متقاضیان این نوع بهره برداری می باشد. نوع تیپ گیاهی در محدوده طبیعی (کشت نشده) تیپ 1 است که هر 68/9 هکتار آن توان تغذیه 1 راس آهو را دارد. در این تیپ، نخست 5 محدوده (4 منطقه 160 هکتاری و 1 منطقه 240 هکتاری) انتخاب شد و سپس به ترتيب اولويت محدوده هاي 3، 4 و 1 جهت حصاركشي تاييد شدند (تصوير56). در زمينه تكثير در حصار آهوي ايراني، چند نکته مي تواند مورد توجه قرار گيرد : - نظر به اینکه در فرآیند احیا، بازگرداندن گونه (و زیرگونه های) اصلی منطقه، در اولویت اول می باشد (با توجه به مطلب 3-7-1)، لازم است زیرگونه غرب کوه های زاگرس زنده گیری، تکثیر و رهاسازی گردد، مگر اینکه دسترسی به جمعیت مادری جهت زنده گیری وجود نداشته باشد. - در صورتي كه جمعيت مادري گونه اجازه دهد، حداقل 20 تا 30 فرد غیر خویشاوند (Frankham , 1995) با نسبت سنی و جنسی مناسب جهت آغاز طرح تکثیر، زنده گیری شوند (Primak,2002). - پیش از آغاز طرح تکثیر و حداقل همزمان با آن، لازم است طرح احیا مرتع در زیستگاه دیمه، به منظور بالا بردن تولید و مثبت نمودن گرایش مرتع، شروع شود. در اين زمينه لازم است بررسي هاي پژوهشي در ارتباط با كشت گياهان علوفه اي بومي و نحوه استقرار آنها و همچنين بررسي راه هاي ذخيره بارش هاي آسماني در منطقه ديمه، انجام گيرد. - بر اساس وزن آهو که برای زیرگونه مورد مطالعه حداکثر 18 کیلو گرم در نظر گرفته شده، نیاز روزانه آهو به علوفه خشک، 03/1 برآورد شده است. با توجه به فقر زیستگاه، تغذیه دستی در سال اول گریز ناپذیر به نظر می رسد. بر این اساس برای هر راس آهو، روزانه حدود 1 کیلوگرم علوفه خشک مورد نیاز می باشد. قابل ذکر است که تغذیه دستی باید به آهستگی و به مرور زمان حذف گردد. - نسبت جنسی مناسب با توجه به آنچه در میشداغ و مند دیده شده، 1 نر به ازای هر 3 یا 4 ماده است. - جهت جلوگيري از فرسايش ژنتيكي، طي فرآيند تكثير در حصار، لازم است اضافه نمودن سالانه افراد جديد به جمعيت موجود در حصار، مورد توجه قرار گيرد. - پيش از رهاسازي آهوان زنده گيري شده از ساير مناطق به محوطه تكثير ديمه، لازم است قرنطينه دامپزشكي صورت گيرد. پس از آن نيز لازم است مراقبت هاي دامپزشكي و پايش سلامت افراد گونه، بطور منظم مد نظر قرار گيرد. - منطقه میشداغ تنها منطقه ای در استان خوزستان است که جمعیتی از آهوی ایرانی را در خود جای داده است. با توجه به اینکه این جمعیت بسیار کوچک (حدود 30 راس در زمان اجراي اين پژوهش) به نظر می رسد، پیشنهاد می شود ضمن شروع طرح احیا و افزایش پتانسیل مراتع دیمه (با كمك طرح هاي مرتعداري و آبخيزداري)، بویژه در بخش شمالی، جمعیت آهوان میشداغ با روش های علمی برآورد و نسبت به افزایش جمعیت آنها با حفاظت بیشتر و مدیریت زیستگاه، اقدام گردد. پس از مشاهده افزایش جمعیت در میشداغ و برآورد دوباره جمعیت آن، می توان نسبت به برداشت جمعیت مناسب 20 تا 30 راس برای تکثیر در حصار، اقدام نمود. به این ترتیب ضمن احیا آهوی ایرانی در زیستگاه دیمه، این اطمینان خاطر وجود دارد که تنها جمعیت مادری موجود در استان خوزستان، در اثر برداشت جمعیت آسیب نخواهد دید. - در صورتی که پیشنهاد بالا قابل اجرا نباشد، براي اينكه آسيب كمتري به جمعیت مادری در میشداغ وارد گردد، زنده گیری زیر 10 فرد از میشداغ (براي مثال 5 راس آهو) و (در صورت امكان زنده گيري تعدادي نيز از سایر مناطق، ازجمله ایلام و کرمانشاهان) و رساندن تعداد افراد پایه گذار به 20 تا 25 فرد، حداکثر طی یک یا دو سال بعد از آغاز طرح، توصیه می گردد. همزمان نیز حفاظت و افزایش جمعیت در میشداغ، مورد توجه قرار گیرد. در غیر این صورت احیای گونه در یک منطقه، ممکن است به بهای منقرض شدن افراد آن گونه در جای دیگر تمام شود. - ارتقا دادن درجه حفاظتي منطقه ديمه از شكار ممنوع به حفاظت شده يا پناهگاه حيات وحش، مي تواند زمينه و پايه حفاظتي محكم تري جهت حفاظت درازمدت از آهوي ايراني، در اين منطقه فراهم نمايد. همچنين ايجاد پاسگاه هاي محيط باني به تعداد مناسب، افزايش نيروي محيط باني و افزايش گشت و كنترل، بويژه در مناطق حساس منطقه نبايد از نظر دور بماند. با توجه به اينكه محدوده مناسب جهت زيست آهو از نظر منابع آب چندان غني نيست، لازم است نه تنها براي آهوان درون حصار، بلكه براي آهواني كه در آينده درون منطقه رها مي شوند، منابع آب مناسب (از نظر كميت و پراكنش) پيش بيني شده و تقويت گردد. - پيش از رهاسازي جمعيت افزايش يافته درون حصار به منطقه، لازم است طي برگزاري جلسه ها و كارگاه هاي آموزشي براي روستاييان و عشاير منطقه، آگاهي و شناخت كافي نسبت به اين طرح و اهميت آن به مردم محلي داده شده و با ايجاد حس مسئوليت نسبت به حفظ آهوي ايراني، از نيروهاي محلي براي حفاظت از گونه كمك گرفته شود. - منبع زنده گیری میشداغ باشد یا هر منطقه دیگر، ضرورت دارد این منطقه به عنوان تنها نگهدارنده باقیمانده جمعیت آهوی ایرانی در استان خوزستان، مورد توجه و حفاظت جدی و فوری قرار گیرد. با توجه به احتمال وجود جابجایی و مهاجرت آهوان بین منطقه میشداغ در خوزستان و دشت عباس در استان ایلام، لازم است حفاظت در هر دو منطقه با شدت دنبال شده و برنامه مدیریتی هماهنگی در این زمینه اجرا گردد. واژه های کلیدی : آهوی ایرانی ، Gazella subgutturosa ، دیمه رامهرمز ، احیا گونه