ارائه مدل مناسب خدمات کتابخانه ها و مراکز اطلاع رساني با استفاده از GIS و تاکيد بر داده هاي مکاني کتابخانه

پژوهش حاضر با هدف کلي ارائه مدل پيشنهادي خدمات کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رساني با استفاده از جي‌آي‌اس و اهداف فرعي تعيين نوع کتابخانه مناسب براي پياده‌سازي جي‌آي‌اس، به‌کارگيري جي‌آي‌اس در بازنمايي مکاني مجموعه منابع کتابخانه، بازنمايي مکاني مجموعه منابع در سطح رديف قفسه و مرور مجازي منابع، مديريت مجموعه منابع(وجين نظام‌مند، مجموعه‌سازي، بازنمايي ميزان امانت منابع)، تحليل رفتار کاربران کتابخانه (مسيرهاي تردد مراجعان، فضاي اشغال شده توسط کاربران) و مديريت کتابخانه(مديريت اموال و تجهيزات، مديريت بخش‌ها و خدمات و پرسنل، و طراحي فضاي کتابخانه) انجام شده است. اين پژوهش از جهت نوع و روش گردآوري داده‌ها تلفيقي از مطالعات اسنادي و مطالعات پيمايشي و از جهت نوع تحليل داده‌ها روش توصيفي با رويکرد کيفي، روش اکتشافي و روش طراحي سيستم و به سبب ماهيت پژوهش در زمره تحقيقات کاربردي است. اين تحقيق در سه مرحله مختلف انجام شده است. در مرحله نخست به منظور تعيين مؤلفه‌ها و معيارهاي مؤثر در انتخاب نوع کتابخانه‌ها براي پياده‌سازي جي‌آي‌اس با استفاده از مطالعه متون و به روش دلفي 32 معيار در قالب 6 مؤلفه تعيين شدند، پس از نهايي شدن شش مؤلفه، در گام بعد، به‌منظور تعيين کتابخانه اولويت‌دار از بين انواع کتابخانه (عمومي، دانشگاهي، تخصصي، آموزشگاهي و کودکان) پرسشنامه‌اي در قالب 16 سؤال طراحي گرديد و براي اساتيد و صاحبنظران ارسال گرديد وبا استفاده از روش تحليل سلسله مراتبي و تاپسيس، کتابخانه‌هاي دانشگاهي از نظر نوع، در اولويت پياده‌سازي جي‌آي‌اس قرار گرفتند. در مرحله بعد، با مشخص شدن نوع کتابخانه، از بين کتابخانه‌هاي دولتي در مراکز استان‌ها، نسبت به محاسبه امتيازات کتابخانه‌ها بر اساس مؤلفه‌هاي استخراج شده و انتخاب کتابخانه نهايي اقدام شد و کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران به عنوان نمونه موردي اجراي تحقيق انتخاب شد. مرحله دوم تحقيق شامل پياده‌سازي داده‌هاي توصيفي و مکاني کتابخانه در نرم‌افزار آرک‌جي‌آي‌اس به منظور تشکيل پايگاه اطلاعات مکاني کتابخانه براي ارائه خدمات شامل موارد: بازنمايي مکاني مجموعه منابع کتابخانه، بازنمايي مکاني مجموعه منابع کتابخانه در سطح رديف قفسه و امکان مرور مجازي منابع، مديريت مجموعه منابع (وجين نظام‌مند، مجموعه‌سازي، بازنمايي ميزان امانت منابع)، تحليل رفتار کاربران کتابخانه (مسيرهاي تردد مراجعان، و فضاي اشغال شده توسط کاربران)، مديريت کتابخانه (مديريت اموال و تجهيزات، مديريت بخش‌ها و خدمات و پرسنل، طراحي فضاي کتابخانه) بود. يافته ها نشان داد در هنگام جستجوي منابع در پايگاه اطلاعات مکاني کتابخانه، مکان منبع جستجو شده بر روي نقشه طبقات کتابخانه در سطح طبقه، بخش و قفسه و همچنين در سطح رديف‌هاي قفسه قابل مشاهده است. در خصوص مديريت مجموعه منابع نيز سيستم نظام‌مند وجين و مجموعه‌سازي منابع، با استفاده از نمايش مکاني ميزان امانت منابع بر روي نقشه طبقات کتابخانه ايجاد شد. بررسي رفتار تردد کاربران کتابخانه نشان داد که بيشترين مسيرهاي پرتردد در ورودي هاي طبقات همکف و اول قرار دارد و از اين مکان‌ها مي‌توان براي بازاريابي و ارائه خدمات جديد استفاده نمود. در مورد ميزان استفاده از تجهيزات توسط کاربران، يافته ها نشان داد تالار ابوريحان بيروني با وجود بيشترين ميزان ميز و صندلي، بيشترين استفاده کننده را نيز دارد و از نمايش اطلاعات ميزان اشغال تجهيزات تالارها براي بهبود فضا و طراحي موثر فضاي تالارهاي مطالعه استفاده شد. در بحث مديريت کتابخانه، جستجو و مشاهده مکان اقلام و اموال کتابخانه بر روي نقشه طبقات کتابخانه بوجود آمد و امکان جستجوي بخش‌هاي مختلف کتابخانه و مشاهده بخش‌هاي مختلف بر روي نقشه کتابخانه ايجاد شد. در نهايت راهکارهايي جهت طراحي فضاي بهينه کتابخانه توسط لايه‌هاي اطلاعاتي توليد شده در پژوهش صورت گرفت. در مرحله سوم با استفاده از محتويات مباني نظري و يافته‌هاي تحقيق مدل ارائه خدمات کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رساني با استفاده از جي‌آي‌اس ارائه شد. با استفاده از داده‌هاي مکاني داخل کتابخانه، چشم انداز شبيه‌سازي شده محوطه کتابخانه، مکان‌هاي تابعه آن و جزئيات خدمات را مي‌توان به کمک جي‌آي‌اس با موفقيت به انجام رساند. مديران کتابخانه مي‌توانند همه جوانب فعاليت‌هاي کتابخانه‌اي را در جي‌آي‌اس ببينند؛ تأکيد اصلي مدل ارائه شده بر روي داده‌هاي مکاني و توصيفي داخل کتابخانه و کاربردهاي منتج از جي‌آي‌اس به منظور بهبود ارائه خدمات به کاربران در داخل کتابخانه، مي‌باشد و فرايند پياده‌سازي داده‌هاي مکاني و توصيفي کتابخانه از مرحله آماده‌سازي تادريافت خروجي در مدل نمايش داده شده است.