تبیین راهبردهای به کارگیری سرمایه اجتماعی در مدیریت مشارکتی تالاب هامون

تالاب بین‌المللی هامون يكي از تالاب‌های مهم دنيا و بزرگ‌ترین دریاچه‌ی آب شيرين در سراسر فلات ايران محسوب می‌شود. این تالاب دربرگيرنده ارزش‌های اقتصادي؛ اجتماعي؛ تفرجي و زیست ‌محیطی گسترده‌ای است كه اين تالاب را در زمره مهم‌ترین تالاب‌ها قرار داده است. متأسفانه به واسطه خشکسالی‌های اخير ناشی از مدیریت ناپایدار تالاب؛ بسياري از گونه‌های جانوری و گیاهی ارزشمند تالابي كه زنجيره حيات را در اين اكوسيستم تشكيل داده‌اند؛ از بين رفته‌اند. با این اوصاف، سرمایه اجتماعی می‌تواند يكي از شاخص‌های مهم و تأثیرگذار در مدیریت مشارکتی تالاب هامون و توسعه روستاهای اطراف تالاب و به تبع آن ارتقاء كيفيت زيست روستائيان به شمار آيد؛ بنابراین پژوهش حاضر با هدف تبیین راهبردهای بکارگیری سرمایه اجتماعی در مدیریت مشارکتی تالاب هامون صورت گرفته است. روش پژوهش توصیفی- پیمایشی است. جامعه‌ی آماری مطالعه شامل خانوارهای روستایی 7 روستا «ده لطف اله، محمد صفر، ده شاه نظر، عليرضا، آزادی، خراشادی، صیادان سفلی» در بخش شیب آب و دهستان کوه خواجه از شهرستان زابل در استان سیستان و بلوچستان بوده است (365=N). نمونه‌ی آماری مطالعه با استفاده از جدول کرجسی و مورگان، 286 خانوار تعیین شد که از این تعداد، 250 پرسشنامه تکمیل گردید (250=n). روش نمونه‌گیری در این تحقیق، تصادفی ساده به‌شیوه‌ی سهمیه‌ای بوده است. ابزار جمع‌آوری داده‌ها، پرسشنامه بود که روایی آن توسط اعضای هیئت علمی گروه ترویج و آموزش کشاورزی و پایایی آن نیز با انجام مطالعه‌ی پیشاهنگ در روستای سدکی از توابع شهرستان هامون و خارج از نمونه‌ی اصلی مطالعه، مورد تأیید قرار گرفت (98/0، 79/0، 74/0، 92/0α= ). تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار‌ SPSSv16 صورت پذیرفت که علاوه بر آمار توصیفی، از آمار تحلیلی نظیر ضریب همبستگی، آزمون‌های مقایسه‌ای، تحلیل عاملی استفاده گردید. نتایج تحقیق نشان داد، از دیدگاه پاسخ گویان، بیشتر پیامدهای زیستمحیطی ناشی از مدیریت ناپایدار تالاب در منطقه رخ داده است. نتایج پژوهش همچنین نشان داد، مؤلفه ی انسجام اجتماعی در بین پاسخ گویان وضعیت بهتری داشته و مؤلفه اعتماد به نهادهای دولتی و اقوام وضعیت مناسبی ندارند و در مجموع سرمایه اجتماعی پاسخ گویان در حد متوسط بوده است. نتایج پژوهش نشان داد، پاسخ گویان برای مقابله با پیامدهای ناشی از مدیریت ناپایدار تالاب، رفتار متفاوتی را از خود بروز می دهند؛ بنابراین براساس یافته های پژوهش دو دسته افراد برحسب میزان سرمایه اجتماعی در سطح منطقه قابل شناسایی بودند: گروه سرمایه اجتماعی بالا و گروه سرمایه اجتماعی پایین. نتایج این پژوهش حاکی از آنست که دو گروه مورد اشاره دیدگاه نسبتاً یکسانی در ارتباط با پیامدهای ناشی از عدم پایداری در مدیریت تالاب داشتند، از نظرآن ها، پیامدهای زیست محیطی و اجتماعی ناشی از وضعیت نامناسب تالاب به ترتیب بیشتر و کمتر در سطح منطقه رخ داده است، با این حال راهبردهای متفاوتی را جهت نیل به مدیریت پایدار تالاب ارائه نمودند. بخشی از یافته‌ها حاکی از ارتباط معنی‌دار متغیرهای سرمایه طبیعی (میزان زمین زراعی، سطح زیر کشت زمین زراعی، میزان باغ) با متغیر رفتار پاسخ گویان در خصوص مدیریت پایدار تالاب در سطح اطمینان 99 و 95 درصد می‌باشد. همچنین بین متغیرهای مسئولیت پذیری، سرمایه اجتماعی و رفتار پاسخ گویان در این خصوص، رابطه‌ی معنی‌داری در سطح اطمینان 99 درصد وجود داشته‌ است. دیگر یافته‌های مطالعه نشان داد که بین میانگین رفتار، سرمایه اجتماعی و مسئولیت پذیری پاسخ گویان با توجه به متغیرهای سرمایه انسانی (شغل)، سرمایه طبیعی (میزان زمین، سطح زیر کشت و تعداد گاو و گوسفند)، تفاوت آماری معنی‌داری وجود دارد. همچنین بین میانگین رفتار و سرمایه اجتماعی پاسخ گویان بر حسب مسئولیت پذیری آن ها، تفاوت آماری معنی داری مشاهده شد. در نهایت و در راستای هدف اصلی مطالعه و پاسخ به سوال اصلی تحقیق، نتایج نشان داد که پاسخ گویان مهم ترین راهبردهای مؤثر در نیل به مدیریت پایدار تالاب هامون را مواردی مانند: توسعه کشت گیاهان مقاوم به خشکی در دشت‌ها، فرهنگ‌سازی جهت جلب مشارکت بيشتر مردم در اجراي پروژه‌های مربوط به تالاب، توجه به پرورش نژادهاي بومي دام منطقه چون گاو سيستاني، گوسفند بلوچي، مرغ خزک و استفاده از چاه نیمه‌ها به‌منظور مهار و ذخيره روان آب‌های فصلي دانسته اند.