بررسي جايگاه تعـقل در تعليم‌وتربيت‌اسلامي و ارائة نظرية بصيرت

پژوهش بنيادي حاضر، عهده‌دار تحليل معناشناختي مفهوم تعقل و بررسي اهميت و نقش آن در متون موثق اسلامي است و ضمن بررسي‌هاي توصيفي–تحليلي با رويکردي فلسفي، به طرح يک نظرية اساسي تربيتي مي‌پردازد. براساس اين پژوهش، در فرهنگ اسلامي، عقل و پديدار آن يعني تعقل، از معنايي ويژه برخوردار است که در فرهنگ‌هاي ديگر همتايي ندارد. اين معنا كه صرفا از طريق تبيين مفهوم عقل در متون موثق اسلامي قابل حصول است، تمايز ميان عقل نظري و عملي را امري اعتباري مي‌داند. مطابق برداشت پژوهش‌گر، در متون اسلامي، عقل به عملکرد آن معنا مي‌شود؛ بنابراين شناخت عقل، منوط به شناخت تعقل و به تبع آن، كردار عقلاني يعني اتخاذ روش عقلاني است. مطابق اين برداشت، تعقل، از چنان اهميت و نقشي برخوردار است كه مي‌توان ادعا كرد: تربيت اسلامي، تربيت عقلاني است يعني هدف اساسي آن، پرورش تعقل و روش اساسي آن، روش عقلاني است. پژوهش حاضر در پي آن است که با تبيين مفاهيم تعقل، تربيت عقلاني و بصيرت، امکان تدوين يک نظرية اساسي در تعليم‌وتربيت‌اسلامي را براي سازمان‌دهي و تسهيل عمل تربيت فراهم ‌کند. مطابق اين نظريه، براي يك مربي مسلمان، يادگيري نافع و نافعيت يادگيري، متكي و مبتني بر اصول و موازيني برگرفته از اسلام است. در اين نوع تربيت، آموزش(يا به تعبير پژوهش‌گر: تدارك تربيت) به منظور ايجاد نوعي از يادگيري صورت مي‌گيرد كه مورد تأييد و تأكيد منابع وثيق اسلامي است. اين كلي‌ترين تعريفي است كه مي‌توان از تربيت اسلامي ارائه داد اما ارائة تعريفي دقيق، صرفا منوط به برقراري ارتباط منطقي ميان دو مفهوم تربيت و تعقل است. در اين رساله براي تبيين مفهوم تربيت عقلاني بر تعبيري از عقل تكيه مي‌شود كه در آن، دامنة كاركرد عقل از حوزة ادراك(نظر) تا تحريك(عمل) گسترده است. اين، گزاره، از اساسي‌ترين مدعاهاي اين رساله بشمار مي‌رود و اساس نظرية مطرح شده در اين رساله(نظرية بصيرت) را تشكيل مي‌دهد. براين اساس، در صورتي كه عقل صرفا مربوط به قواي ادراكي باشد، پرورش تعقل در حقيقت به معناي پرورش ذهن و توانايي‌هاي ذهني خواهد بود در نتيجه پرورش ساير ابعاد شخصيت آدمي از جمله بعد اخلاقي، موكول به اقدام‌هاي ديگر و توجه به عناصري متفاوت -جز عقل- خواهد بود اما با گسترش دامنة تعقل تا حوزه‌هاي تحريكي، تعقل، تمامي حوزه‌هاي گوناگون و ابعاد اساسي شخصيت آدمي -كه تربيت، هدايت رشد آنان را عهده‌دار است- را شامل مي‌شود. بدين‌ترتيب تربيت عقلاني صرفا محدود به حوزه‌هاي شناختي نمي‌شود بلكه پا به عرصة ايمان و عمل نيز مي‌گذارد و تربيت عقلاني(پرورش تعقل) با تربيت اخلاقي يكي مي‌شود؛ بدين ترتيب تربيت اخلاقي عبارت خواهد بود از هدايت رشد بعد عقلاني وجود آدمي. مطابق نظرية بصيرت، تربيت اسلامي عبارتست از هدايت رشد ابعاد اساسي شخصيت آدمي از طريق پرورش تعقل -كه دامنة عملكرد آن از حوزة ادراكات تا حوزة تحريكات گسترده است- و حاصل آن، ايجاد، حفظ و توسعه بصيرت است كه از طريق پرورش نظري توأم با پرورش عملي، امكان‌پذير مي‌گردد. تکية هدايت در قرآن، بر پرورش عقل-هم در بعد نظري و هم در بعدعملي- به معناي گسترده آن، از طريق هدايت رشد آن است. كه در دو مرحله -كه در عرض يكديگرند نه در طول هم- صورت مي‌گيرد: مرحله اول، از علم تا عمل يعني هدايت انسان ازطريق تفكر و علم حصولي و مرحله دوم از عمل به علم يعني هدايت از طريق تذكر و علم حضوري را شامل مي‌شود. رسالة حاضر مرحلة اول را پرورش نظري و مرحلة دوم را پرورش عملي و مجموعة اين فرايندها را روش عقلاني نام مي‌نهد. اين به معناي تجلي ارتباط انديشه و عمل و تأثير متقابل و رابطة تعاملي اين دو با يكديگر در مفهوم عقل است. اين ارتباط در پرورش جايگاه تعقل يعني قلـب آدمي به ظهور مي‌رسد بدين معنا كه انديشه و عمل، هر دو، باعث سعه يا -به عكس- ضيق قلب شده و اين ضيق يا سعه است كه موضوع تربيت اسلامي است. در تربيت عقلاني، قلب آدمي به عنوان مركز تعقل بايد پرورش يابد و براي اين مقصود بهترين روش، جهت‌دهي به حيات معقول از طريق انسجام فكر و عمل يعني توجيه مسايل نظري در آغوش مطالب عملي و تبيين حكمت عملي در ساية حكمت نظري است. از اين‌رو بايد رهنمودهاي علمي در كنار رهبري عملي و رهبري كوشش در پرتو رهنمود بينش صورت پذيرد. اين دو اتفاق باعث ايجاد بصيرت و نيز حفظ و توسعة آن مي‌گردد. چيزي كه چونان اهداف واسطه‌اي تربيت عقلاني در اسلام، براي رسيدن به هدف غايي قرب مورد نظر است. بدين ترتيب، نظرية بصيرت بر دو نوع پرورش نظري و -در عرض آن- پرورش عملي با كيفيت و مطابق با فرايندهاي مذكور، تأكيد دارد.