متن پژوهی شاهنامه با استفاده از نگاره ها

مدّعای اصلی رسالۀ حاضر، پیشنهاد رویکردی تطبیقی برای بررسی رابطۀ وجوه ادبی متن شاهنامه با نگاره‌های آن است. پژوهش‌های پیشین در بررسی رابطۀ متن و تصویر، معمولاً مفهوم کلّی داستان را در نظر گرفته و به خصایص و ویژگی‌های ادبی متن توجّه اندکی نشان داده‌اند. به‌این‌جهت پژوهش حاضر سعی دارد از طریق نگاره‌ها به برخی از دشواری‌های متنی شاهنامه پاسخ گوید تا از این طریق به تنقیح متن شاهنامه مدد برساند. دستیابی به متنی منقّح و اصیل، یکی از اصلی‌ترین ارکان ‌متن‌پژوهی شاهنامه است. برای نیل به این مهم، محقّقان راه‌های متعدّدی را آزموده‌اند. در همین راستا قصد داریم این رویکرد را بیازماییم که آیا می‌توان نگاره‌های شاهنامه را، به‌مثابه منبعی جنبی، برای دستیابی به متنی منقّح و درک برخی از ابهامات شاهنامه به‌کارگرفت؟ به این منظور برخی از دشواری‌های متنی شاهنامه (نظیر ضبط‌های چندگانۀ نسخه‌بدل‌ها، معنی واژه‌ها و ابهامات دستوری) را با نگاره‌ها انطباق داده تا روایت تصویری را نیز برای درک بهتر متن به سایر امکانات بیفزاییم. (روش کار نگارگران برای مصوّرسازی شاهنامه، از طریق منابع تاریخی و بررسی شیوۀ کار کارگاه‌های کتاب‌آرایی روشن می‌شود). روش پژوهش کتابخانه‌ای و بر مبنای سنجش میزان انطباق نظام نشانه‌ای تصویری و نظام نشانه‌ای متنی است. به این منظور از روش آماری با توجّه به دو شاخصۀ زمان و مکان بهره گرفتیم تا یافته‌های پژوهش از دقّت و اطمینان بیشتری برخوردار باشد. یافته‌های پژوهش را به چند بخش تقسیم کردیم: در یک بخش به این سؤال پاسخ گفتیم که چگونه می‌توان از نگاره‌ها برای تصحیح و گزینش ضبط اصح بهره گرفت؟ در بخش دیگر بررسی کردیم که چگونه تصویر می‌تواند افق معنایی متن را گسترش دهد؟ واپسین مبحث این پژوهش، قابلیّت استفاده از منابع تصویری را برای بررسی سایر متون مصوّر نشان داده و آن را به‌عنوان راهکاری برای پژوهش‌های آینده پیشنهاد کرده‌است. حاصل پژوهش قابلیّت‌های جدید نگاره‌ها را برای رفع برخی از دشواری‌های متنی شاهنامه نشان می دهد. بنابراین نگاره‌های شاهنامه، به نسبت و با احتمال خطا، می‌تواند در جایگاه یک منبع مکمّل و جنبی در پژوهش‌های ادبی مورد بهره‌برداری قرار گیرد. بدیهی است که عوامل برون‌متنی بسیاری در مصوّرسازی شاهنامه نقش دارند و به همین جهت در نتیجه‌گیری بسیار محتاط عمل کردیم. درنهایت برای بسط و تقویت این رویکرد، می‌توان آن را برای متون ادبی مصوّر دیگر نیز آزمود تا نقاط قوّت و ضعف آن بیشتر نمایان گردد و اگر جواب داد به‌مثابه رویکردی جدید در متن‌پژوهی پیشنهاد شود.