بررسی نقش شهرهای کوچک در تمرکززدایی و ایجاد تعادل در توسعه منطقه¬ای مطالعه موردی: شهر کوچک جویبار، زاهدان

امروزه در نظام شهری ایران با تمرکز انبوه خدمات، امکانات و زیرساخت‌ها در شهرهای پرجمعیت و تسلط شهرهای بزرگ در یک منطقه، سبب پیدایش پدیده بزرگ سری یا در اصطلاح قطبی شدن نظام¬شهری در هر یک از مناطق شهری کشور گردیده است. این پدیده ناموزون به تبع اولی برتری و حکمرانی خود را بر شهرهای میانه و کوچک نیز حفظ نموده و در نتیجه مشکلات بسیاری را فراروی اینگونه شهرها و روستاهای حوزه نفوذ آن‌ها قرار داده است. اینک به منظور حل مسئله و خروج از این بحران نیاز مبرم به برنامه‌ریزی در همه سطوح شهری، بویژه شهر¬های کوچک می‌باشد. زیرا این دسته از شهرها از آنجا که در نقش حلقه‌های ارتباطی و پیوندی بین روستا و شهرهای میانه و در مرتبه بالاتر شهرهای بزرگ عمل می‌نمایند، می‌توان با فراهم نمودن سطحی از امکانات برای آن‌ها، زمینه¬ای ¬فراهم کرد تا این گروه از شهرها از کارایی و قدرت لازم در خدمات‌رسانی به ساکنین حوزه نفوذ خود برخوردار گردیده و این خود زمینه لازم برای جلوگیری از جابجایی‌های ناخواسته و کنترل و تثبیت جمعیت را فراهم خواهد نمود. در این صورت جمعیتی که تا دیروز می¬بایست وقت و هزینه¬های زیادی را صرف نماید تا در دیگر شهرهای مرکزی و دورتر نیازهای خود را برآورده سازند، اینک با کمترین هزینه در شهر کوچک از خدمات لازم بهره¬مند خواهند شد. در عین حال وقوع این اتفاق کمک خواهد نمود تا ضمن کاسته شدن از شدت حرکات جمعیتی به شهرهای بزرگ و میانه، در گذر زمان همین گروه از شهرها کوچک خود دارای قدرت عملکردی بیشتری خواهند شد و به عنوان یک مرکز جذب جمعیت حوزه نفوذ عمل خواهند کرد. نهایتاً این الگو به متعادل تر ¬شدن نظام شهری در سطوح منطقه-ای کمک نموده و از میزان تفاوت جمعیتی و فاصله زیادی که بین شهر بزرگ، میانه و کوچک هست قطعاً کاسته خواهد شد. بمنظور پی جویی و تحقق این مهم در این پژوهش، در تحلیل میزان و نقش شهرستان جویبار در میان شهرستان¬های مهم و تاثیرگذار استان مازندران در توزیع فضایی- مکانی جمعیت و توسعه حوزه نفوذ آن، به تحليل جمعیت و اندازه¬ شهرها، تحلیل منابع منطقه¬ای، تحليل فضایی ارتباطات منطقه¬اي، تحليل دسترسی‌ها و همچنین تحليل شکاف عملکردي و سایر تحلیل¬های کارکردی پرداخته شد. نتایج حاصل از تحلیل یافته¬ها بیانگر آن است که چهار شهر اول: ساری، آمل، بابل و قائمشهر در دهه های گذشته همچنان جایگاه خود را بعنوان چهار شهر برتر در ساختار نظام شهری استان مازندران حفظ نموده¬اند. نتایج تحلیلی مدل لورنز و ضریب جینی نیز برای دوره¬های 1375، 1385 و 1390 آشکارا نابرابری-های توسعه ای استان را نشان می¬دهد. همچنین نتایج مدل Fuzzy VIKOR هم نشان می¬دهد که از نظر تاثیرات فضایی- مکانی شهرستان ساری در رتبه نخست، شهرستان قائمشهر در جایگاه دوم، شهرستان بابلسر رتبه سوم و بالاخره شهرستان جویبار در جایگاه چهارم قرار دارند. نتایج تحلیلی شاخص¬های اصلی فرهنگی، کالبدی، اقتصادی و زیربنایی اثرگذار بر کارکردهای توسعه¬ای شهرستان¬های استان، که در آن از نرم¬افزار PROMETHEE کمک گرفته شد، بیانگر آن است که بابلسر تنها بخش کالبدی آن در وضعیت خوبی قرار دارد، ولی در بخش فرهنگی و زیربنایی از امکاناتی مناسبی به نسبت بخش کالبدی برخوردار نیست و بخصوص بخش اقتصادی این شهرستان پایین¬ترین برخورداری را نسبت به سه شاخص دیگر داراست. در عین حال این شهرستان نسبت به ساری و قائمشهر در شرایط پایین¬تری بسر می¬برد، ولی برخوردارتر از جویبار می-باشد. لیکن شهرستان جویبار گر چه شاخص اقتصادی آن در وضعیت خوبی قرار دارد ولی سه شاخص دیگر، همه به یک نسبت در شرایط پایین¬تری قرار دارند و در مجموع پایین¬ترین برخورداری را نسبت به سه شهرستان دیگر داراست. شهرستان ساری در هر چهار بخش از شاخص¬های فرهنگی، اقتصادی، کالبدی و زیربنایی در وضعیت خوبی بسر می¬برد و بهترین شرایط را نسبت به دیگر شهرستان‌ها داراست. نهایتا شهرستان قائمشهر هم هر چند در بخش فرهنگی و توسعه¬ای دارای امکانات نسبتا مناسبی می¬باشد ولی از لحاظ شاخص¬های اقتصادی و کالبدی در شرایط نه چندان مناسبی قرار دارد. با این وجود این شهرستان پایین تر از ساری ولی دارای وضعیت بهتری نسبت به بابلسر و جویبار می¬باشد. با این حال تحلیل نتایج پرسشنامه-ای حاصل از دیدگاه شهروندان نشان می¬دهد که شهر جویبار می¬تواند به بسیاری از نیازهای شهروندان و ساکنین پاسخگو باشد؛ گر چه در مواردی هم کمبودهای مهمی در آن وجود دارد که باید به آن‌ها بیش از پیش توجه شود. همچنین خروجی نتایج حاصل از تحلیل پرسشنامه گروه روستایی نشان می‌دهد که شهرستان جویبار در حوزه نفوذ روستایی خویش توانسته است بسیار موثر و کارا عمل نماید. زیرا مهم‌ترین نتایج در بر گیرنده آن است که نواحی روستایی حوزه نفوذ شهرستان جویبار برای برآورده ساختن نیازهای خود، در حوزه های آموزشی، خدماتی، اداری، بانکی، کشاورزی و غیره در بیشتر موارد با شهر جویبار مراوده دارند. این مهم نشان دهنده قدرتمندی و نقش‌آفرینی مثبتی است که این شهر کوچک در حوزه نفوذ خویش به نمایش گذاشته است. در عین حال یافته های تحلیلی نشان می دهد که طی دهه های گذشته در شهر جویبار از درصد میزان اشتغال در بخش کشاورزی کاسته شده و بر درصد میزان مشاغل خدماتی افزوده شده و این بیانگر آن است که این شهر در حال تغییر نقش¬ها بویژه در بخش کشاورزی و پذیرا شدن نقش‌های جدیدی در زمینه خدماتی می¬باشد. در واقع شهر جویبار در حال رشد و پیشرفت و جذب بیشتر جمعیت روستاهای حوزه نفوذ و افزایش خدمات‌رسانی به آن‌ها می¬باشد. تغییر نقش از کشاورزی به خدماتی خود گواه توسعه کارکردی آن می¬باشد. كلمات كليدي: شهرهای کوچک، تمرکززدایی، توسعه¬ منطقه¬ای، حوزه نفوذ، شهر کوچک جویبار.