بررسی تجمع زیستی فلزات سنگین (سرب و کادمیوم) در یک مسیر غذایی از یک زنجیره غذایی (آب، خاک، گیاه، دام و انسان) در حوضه آبریز سد قشلاق سنندج، ایران

فلـزات سنگین بـه دليـل داشـتن خواصی هم‌چون؛ سميت زیاد، پايداري، قابلیت تجمع زيستي و قابلیت بزرگنمایی زيستی در طول افق‌های غذایی در درون زنجیره‌های غذايي، جزء آلاينده‌هاي بسيار خطرناك محسوب مي‌شوند. فلزات سنگین می‌توانند در آب، خاک، هوا، بافت‌های گیاه، و حتی در بافت‌های حیوانی نظیر: پوست، مو، پر، استخوان، کبد وکلیه تجمع یابند. تغذیه یکی از مهم‌ترين مسيرهايي است كه جانوران و انسان از طريق آن‌ تحت تأثير فلزات سمي قرار مي‌گيرد. در بین فلزات سنگین، دو فلز سرب و کادمیوم به دلیل نیمه عمر نسبتاً طولانی در بدن انسان و دیگر حیوانات و سمیت زیاد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و در بسیاری از تحقیقات علمی مورد توجه قرار گرفته‌اند. در پژوهش حاضر با بررسی روند نقل و انتقال دو فلز سنگین سرب و کادمیوم سعی شده قابلیت تجمع زیستی این فلزات در یک مسیر غذایی از یک زنجیره غذایی چراگر آبی - زمینی (آب، خاک، گیاه، دام و انسان) در حوضه آبریز سد قشلاق سنندج مورد بررسی قرار گیرد. bبرای این منظور به صورت فصلی (چهار فصل) و به مدت یک سال تعداد 20 نمونه آب، 20 نمونه خاک، 60 نمونه گیاه شامل:20 نمونه گندم، 20 نمونه یونجه، 20 نمونه جو، 80 نمونه بافت گوسفند اهلی شامل:20 نمونه بافت کبد، 20 نمونه بافت عضله، 20 نمونه بافت چربی، 20 نمونه پشم و نهایتاً 64 نمونه از بافت موی سر انسان تهیه و میزان غلظت این دو فلز در این نمونه‌ها با استفاده از روش‌های توصیه شده در استاندارد متد (2012) و با استفاده از دستگاه جذب اتمی مدل (Biotec, Phoenix986) به روش کوره گرافیتی اندازه‌گیری شد. سپس روند تغییرات فصلی غلظت این فلزات در بین نمونه‌های به دست آمده با استفاده از طرح آماری بلوک‌های کاملاً تصادفی مورد بررسی قرار گرفت. هم‌چنین روند تجمع زیستی فلزات سنگین در سه افق غذایی گیاه، دام و انسان مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از اندازه‌گیری غلظت دو فلز سنگین سرب و کادمیوم در نمونه‌های آب، خاک اراضی پیرامونی حوضه دریاچه سد قشلاق سنندج و گیاهان زراعی که در این منطقه پرورش می‌یابند (گندم، یونجه و جو) نشان داد که غلظت این فلزات سنگین پایین‌تر از سطح استاندارد‌های پذیرفته شده‌ی ایران، سازمان بهداشت جهانی و آژانس حفاظت محیط زیست است. غلظت قابل اندازه‌گیری در بافت‌های گیاهی، دامی و موی انسان مؤید بروز پدیده‌ی تجمع زیستی دو فلز سنگین سرب و کادمیوم در افق‌های مسیر غذایی مورد بررسی در این تحقیق بود، هرچند روند این تجمع در فصول مختلف متفاوت بود. بیش‌ترین غلظت فلزات سنگین سرب و کادمیوم به ترتیب مربوط به بافت مو (۹۸۴/۰ ±564/۱ میکروگرم در کیلوگرم) (۰۷۶/۰ ± ۱۷۴/0 میکرو گرم در کیلوگرم) و کمترین آن مربوط به بافت عضله دام (گوسفند) برای سرب و کادمیوم به ترتیب (۶۹۸/۰ ± ۹۸۸/۰ میکروگرم در کیلوگرم) (۰۱۴/۰ ± ۰۸۵/0 میکروگرم در کیلوگرم)۰بود. نتایج حاصل از مقایسه میانگین غلظت دو فلز سرب و کادمیوم در موی سر انسان به تفکیک جنس نیز نشان دادند که غلظت این فلزات سنگین در موی سر زنان (88/۰ ± ۹۹/۲ میکروگرم در کیلوگرم) (۲۳/۰ ± ۴۵/۰ میکروگرم در کیلوگرم) به مراتب بیش‌تر از مردان (۸۱/۰ ± ۸۶/۱ میکروگرم در کیلوگرم) (۱۵/۰ ± ۳۹/۰ میکروگرم در کیلوگرم) است. در کل با توجه به غلظتهای اندازهگیری شده و روند تغییرات این غلظت‌ها در فصول مختلف و مقایسه آن‌ها با استاندارد‌های ایران و جهان در حال حاضر در مسیر غذایی مورد مطالعه در این تحقیق نگرانی بهداشتی خاصی به لحاظ غلظت دو فلز سنگین مورد مطالعه در منطقه وجود ندارد اما بروز تجمع زیستی این فلزات (سرب و کادمیوم) در بافت‌های زنده گیاهی و جانوری به اثبات رسید.