بررسي و تحليل روايت‌شناسانة نوع ادبي «تمثيل رؤيا» (با تأكيد بر روايت‌های فارسی)

این پژوهش در پی توصیف ساختار روایی نوع ادبی تمثیل رؤیاست و می¬کوشد تا به این سؤالات پاسخ گوید که سرچشمة نوع ادبی تمثیل¬رؤیا چرا و چگونه موضوع مناقشاتی دامنه‌دار بوده‌¬است و متون و منابع مربوط به سفرهای روحانی به جهان بازپسین كجاست؟ از آنجا که ¬کمدی الهی دانته که یکی از مهم¬ترین اشعار قرون وسطی است ذیل نوع ادبی تمثیل رؤیا دسته¬بندی ¬می¬شود، بازیابی منشأ این نوع ادبی از قرن هجدهم در اروپا آغاز شد و عده¬ای از مستشرقان ریشة آن را در شرق و در روایت¬های ایرانی ـ اسلامی بازجستند و عدّه¬ای دیگر در منابع یونان باستان. در فرهنگ¬های ادبی جهان به اثر قرون وسطاییِ داستان گل سرخ به عنوان بهترین نمونة کهن اشاره شده است امّا دربارة نمونه¬های قدیم¬تر سخنی گفته نشده است. با گسترشِ منابع پژوهش در دایرة زمان و مکان می توان به این نتیجه رسید که منشأ این نوع داستان¬پردازی، به زمان و مکان معیّنی محدود نمی¬-شود و در عالم اسطوره و قبایل بدویِ، دور از قلمروِ تمدّن¬های بزرگ جهان، هم نظایری دارد و بیش از آن¬که حاصلِ گرته¬برداری تمدّنی از تمدّن دیگر باشند، به محتوای کهن¬الگویی بشر و تخیّل او از مفهوم مرگ و زندگی دوباره وابسته ¬است. با توجّه به اینکه این ¬نوع روایت ساختار واحدی دارد و از قراردادهایی یکسان تبعیت می¬کند، کوشیدیم با استفاده از روشِ تحلیلی ـ انتقادی و بر اساسِ رویکرد ساختارگرایی، کارکردهای چندین روایت از سفرهای روحانی در جهان مردگان را، در گسترۀ زمانی و مکانی گوناگون، استخراج، مقایسه و ذیل نوع ادبی «تمثيل رؤيا» دسته¬بندی کنیم و مناسبات بینامتنی موجود میان آنان را به¬طور مختصر نشان دهیم. پس از ارائة تعریف جدیدی از اصطلاح تمثیل رؤیا، با نگاهی انتقادی به روایت‌های آفریده شده در حیطة جغرافیایی ایران بزرگ با تأکید بر روایت¬های معراج زردشت، معراج گشتاسب، معراج کرتیر، ارداویراف‌نامه، معراج پيامبر اسلام(ص)، حیّ بن یقظان، رساله الغربه الغربيه، معراج بایزید، سیرالعباد الی المعاد، مصیبت‌نامه، مصباح‌الارواح، جاویدنامه، سیاحتنامه ابراهیم بیگ، سیاحت غرب، رؤیای صادقه، صحراي محشر کوشیدیم با تطبیق آنان با الگوهای مشابه غیر ایرانی ساختار و روابط بینامتنی بین آنها را بررسی کرده، تطوّر این نوع ادبی را در ایران تحلیل کنیم. تمثیل رؤیای فارسی نیز چون دیگر نمونه‌های این نوع ادبی از ساختاری یکسان تبعیت می‌کند امّا با توجّه به نوسانات، تحوّلات و دگردیسی¬های فرهنگی در ایران و نقاط عطف تاریخی، در حیطة اندیشه، به شکلی معنادار دستخوش تغییر شده‌است.