بررسي تاريخي - تحليلي اشعار سياسي و اجتماعي از آغاز تا پايان دوره صفويه

آثار اغلب شعرا و نويسندگان برجسته ايراني از گذشته تا امروز، آيينه تمام نماي محيط و روزگار زندگي آنان بوده است، چنـان که بـسياري از آنان در تحـليل و تـبيين دشـواريهاي زندگي به مـراتب تيزبين تر و حسّـاس تر از سـاير دانشمندان اجتماعي بوده اند؛ از خود مردم و در تـعامل با آنان بودند و در قبال مسايل و مشکلات جـامعه، احساس مسـؤليت مي¬کردند؛ در نتيجه با سـرودن اشعـار سيـاسي و اجـتماعي، در بـرابـر نـاراستي هـا و کـجـروي هاي هيئت حاکمـه عـکس الـعمل نـشـان مي دادند . در این رساله از چنین اشعاری سخن به میان آمده و کوشش شده است علاوه بر بررسی دیدگاه های سیاسی– اجتماعی و انتقادی شاعران از آغاز تا پایان دوره صفویه، علل اوج و کاهش یافتن اشعار سیاسی در دوره های مختلف نیز مورد بررسی قرار گیرد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که در طول این دوره ممتد، شاعران از دو شیوه بیان مستقیم و غیرمستقیم برای بازگویی انتقادهای خود بهره جسته اند : 1 – شیوه مستقیم: در میان شعرایی که اشعار آنها مورد بررسی قرار گرفته است عطار و عبید زاکانی اصلاً از این شیوه استفاده نکرده اند. انوری در قالب هجو از آن بهره گرفته و ناصرخسرو، خاقانی، سیف فرغانی، اوحدی، صائب و غنی کشمیری با لحن آشکار و با شجاعت تمام به بیان انتقادات خود پرداخته اند. 2 - شیوه غیرمستقیم : گاهي نيز ترس از قتل و کشتار و چماق تکـفير، شاعران را وادار مي ساخت که از طرق مختلف از این شيـوه بهره گیرند. در این میان سنایی و سعدی از زبان پنـد و انـدرز استفاده کرده اند، مولانا حکایاتی از زبـان حيوانات نقل کرده، نظامی و عطار حکایتهایی از زبان پـيران و مشایخ بیان نموده و عطار و ابن یمین انتقادهای خود را از زبان عقلاي مجـانـين بیان کرده اند. علاوه بر این، فردوسی، مولانا، سعدی و جامی با نقل حکایات تاریخی و تمثیلی و انوری، نظامی، عطار، مولانا ، سعدی ، عبید و حافظ با استفاده از ابـزار طنـز در ایفای نقش تاریخی خود کوشیده اند .