ارزیابی همگرایی و تقابل بین خدمات اکوسیستم در مدیریت چشم‌انداز جنگل

با افزایش جمعیت انسانی، خدمات اکوسیستم (ES) به طور صعودی تحت فشار برای پشتیبانی از معیشت و اقتصاد است. این روند منجر به مناقشات مکانی بین خدمات اکوسیستم در مدیریت چشم‌انداز جنگل می¬شود. مشخص کردن همگرایی¬ها و تقابلات بین خدمات اکوسیستم برای مدیریت پایدار اکوسیستم¬ها بسیار مهم و ضروری می‌باشد است، در نتیجه این مطالعه به دنبال تعیین ساختار مکانی خدمات اکوسیستم و همچنین ارزیابی همگرایی¬ها و تقابلات میان 4 کارکرد مهم اکوسیستمی در مقیاس منطقه¬ای می‌باشد. در این پژوهش خدمات اکوسیستم چشم‌انداز جنگل‌های زاگرسی حوزه میشخاص ایلام شامل تولید آب، ترسیب کربن، جلوگیری از فرسایش و بازدهی قتصادی، از منظر اقتصادی مورد مطالعه و ارزشگذاری قرار گرفت. ابتدا از توانايي نرم افزارهای سپال (SEPAL) و کالکت ارث (Earth Collect) براي تهیه نقشه کاربری اراضی منطقه استفاده شد. سپس برای محاسبه کارکرد تولیدی (بازدهی اقتصادی) هر یک از کاربری‌های موجود (جنگل، مرتع، باغ و کشاورزی) از روش‌ ارزشگذاری مستقیم بازار و روابط فعلی کردن در علم اقتصاد بهره گرفته شد. برای برآورد خدمات اکوسیستمی شامل تولید آب، جلوگیری از فرسایش خاک و ترسیب کربن به ترتیب از مدل تولید آب InVEST، روش تجربی EPM اصلاح شده و محاسبه کربن کل (بیوماس هوایی، زیرزمینی، لاشبرگ و خاک) استفاده گردید. در این مطالعه از روش رتبه¬بندی تقابلات کاربری اراضی (LUCIS) ارائه شده توسط Carr and Zwick (2008) برای طبقه¬بندی بین تقابلات و همگرایی¬های بین خدمات اکوسیستمی مورد بررسی استفاده شد. سپس با استفاده از قابلیت نرم افزار پیشرفته ArcGIS نقشه¬ای تهیه شد که نشان دهنده پراکنش مکانی هر یک از خدمات، سطح ارائه آنها و دسته¬های خدمات اکوسیستمی برای درک بهتر همگرایی و تقابل بین خدمات بود. در این مطالعه برای بهینه¬سازی چندهدفه کاربری اراضی از روش برنامه¬ریزی غیرخطی (NLP) استفاده شد. برای به حداکثر رساندن چندمنظوره سود حاصل از خدمات اکوسیستمی در کاربری‌های مختلف، از روش وزن¬دهی استفاده شد به این صورت که با اعمال وزن‌های مختلف به هر یک از سرویس¬های اکوسیستمی (تولید آب، ترسیب کرین، جلوگیری از فرسایش و بازدهی اقتصادی) سناریوهای مختلف تعریف شد و بهترین سناریو که حداکثر سود حاصل از تابع هدف را داشت بعنوان گزینه بهینه انتخاب و نقشه مکانی کاربری اراضی بهینه‌سازی شده در محیط GIS تهیه شد. نتایج نشان داد که بیشترین بازدهی اقتصادی به ترتیب مربوط به کاربری باغ، زراعت، مرتع و جنگل می‌باشد. برای کارکردهای تولید آب و جلوگیری از فرسایش (حفاظت خاک) بیشترین حجم به ترتیب مربوط به کاربری‌های جنگل، باغ، مرتع و زراعت بدست آمد. بالاترین کارکرد ترسیب کربن (ذخیره کربن) به ترتیب مربوط به کاربری‌های باغ، جنگل، مرتع و زراعت بدست آمد. نتایج نشان داد که بیشترین ارزش اقتصادی خدمات مورد بررسی در واحد سطح مربوط به کاربری‌های باغ و جنگل می‌باشد. نتایج نشان داد که 75 درصد سطح پلات‌های مورد بررسی دارای همگرایی حداقل در سطح دو سرویس بودند و 25 درصد پلات‌ها دارای تقابل در سطح ارائه خدمات اکوسیستمی بودند. براساس نتایج ارزیابی همگرایی و تقابل بین خدمات، بیشترین همگرایی بین دو سرویس تولید آب و جلوگیری از هدر رفت خاک بدست آمد. همچنین نتایج نشان داد که بیشترین همگرایی بین خدمات در سطح کاربری جنگل و باغ مشاهده شده است. در نهایت نقشه توزیع مکانی نوع تقابل و همگرایی بین خدمات در هر نقطه از منطقه مورد مطالعه تهیه شد. نتایج بهینه‌سازی چندمنظوره کاربری اراضی براساس خدمات اکوسیستمی نشان داد که بالاترین ماکزیمم تابع هدف مربوط به سناریو 9، 7 و 1 بوده است. در سناریو 9 و 1 (1= نظرات کارشناسی) تغییرات سطح کاربری‌ها همسان بوده است و سطح کاربری جنگل و باغات بعد بهینه¬سازی روند افزایشی نشان داده و از سطح کاربری‌های مرتع و زراعت کاسته شده است. براساس بهینه¬سازی صورت گرفته سطح کاربری جنگل بمیزان 2/19درصد افزایش یافته (نسبت به سطح اولیه قبل از بهینه¬سازی) و سطح کاربری باغات بمیزان 6/12 درصد افزایش یافته است. پس از بهینه¬سازی سطح کاربری مرتع، بمیزان 6/26 درصد کاهش یافته و از سطح کاربری زراعی بمیزان 2/5 درصد نسبت به سطح اولیه قبل از بهینه¬سازی کاسته شده است. بعد از بهینه¬سازی صورت گرفته میزان فرسایش چشم‌انداز منطقه نسبت به شرایط قبل از بهینه‌سازی حدود 3391 تن، کاهش یافته است و کارکرد تولید آب بمیزان 573101 مترمکعب افزایش یافته است که با توجه به اهمیت مسئله آب در کشور و منطقه، از ارزش بسزایی برخوردار می‌باشد. همچنین به کارکرد ذخیره¬سازی کربن به مقدار 90722 تن افزوده شده است و در نهایت با توجه به اهمیت مسائل اقتصادی در دنیا، پس از به¬گزینی صورت گرفته 248662 میلیون ریال به درآمد زایی چشم‌انداز منطقه افزوده شده است (افزایش 36 درصدی بازدهی اقتصادی منطقه). در این مطالعه پس از بهینه¬سازی صورت گرفته نقشه مکانیابی کاربری اراضی براساس مدل بهینه¬سازی برنامه‌ریزی غیرخطی بدست آمد. نقشه¬سازی مکانی کاربری اراضی بمنظور دستیابی به خدمات اکوسیستمی مختلف پیامدهای مهمی برای برنامه¬ریزی استفاده از زمین و بهینه¬سازی خدمات متناظر دارد. نتایج این مطالعه میتواند مبنایی برای دولت و جامعه جهت تدوین سیاست¬های بهتر در زمینه حرکت به سمت همگرایی بین خدمات محیط‌زیستی و اقتصادی اکوسیستم¬ها، باشد.