تبیین بنیان‌های فضایی رقابت‌پذیری منطقه شهری تهران در فرآیند جهانی‌شدن

جهانی‌شدن اقتصاد و رشد بین‌المللی جریان سرمایه‌گذاری، سبب فشار فزاینده برای رقابتی شدن فعالیت‌های تجاری و خدماتی فراقلمروی مستقر در شهرها شده است. در نتیجه بسیاری از شهرها، به عنوان مکان‌های راهبردی توسعه معاصر، در یک فرایند رقابتی شدید و پیوسته، به دنبال کسب موقعیت بهتر در «شبکه شهر‌های جهانی» می‌باشند، تا بتوانند براساس آن فرصت‌های سرمایه‌گذاری پیش روی خود را افزایش دهند. امروزه شهر- منطقه‌ها یا شبکه‌های منطقه‌ای شهرها به‌عنوان گره‌های فضایی مهم در اقتصاد جهانی و به‌عنوان عاملین سیاسی خاص درصحنه جهانی عمل می‌کنند. هدف: براساس گزارش سازمان ملل (1995) تهران به‌عنوان یکی از 30 شهر-منطقه بزرگ دنیا محسوب می‌شود و علی رغم نقش مسلط این مجموعه در نظام اقتصاد شهری و منطقه‌ای ایران و به‌رغم ظرفیت‌های گوناگون و گسترده و نیز چشم‌انداز ترسیم شده در اسناد توسعه شهری و منطقه‌ای تهران، در رقابت‌پذیری فراقلمروی وکسب جایگاه در شبکه شهرهای جهانی ناموفق بوده است. با توجه به نقش جهانی شدن شهرها در توسعه اقتصاد ملی، تنوع بخشی به فعالیت‌های اقتصادی و کمک به ثبات و تاب‌آوری اقتصادی، ریشه‌یابی و تبیین زمینه‌ها و فرایندهای ناکامی تهران و منطقه شهری آن در فرایند جهانی شدن و کسب جایگاه مطلوب در شبکه شهرهای جهانی از اهداف این تحقیق به شمار می رود. روش پژوهش: تحقیق حاضر به لحاظ هدف ماهیتی نظری ـ کاربردی دارد. اما به لحاظ روش به طور کلی تبیینی است. راهبرد پژوهشی حاکم بر تحقیق حاضر راهبرد پس‌کاوی است. این راهبرد بر پایه پارادایم فلسفی رئالیسم یا واقع‌گرایی انتقادی قرار دارد. ابزار گردآوری داده‌ها ترکیبی از مطالعات اسنادی و میدانی است. یافته ها: یافته‌ها نشان می‌دهد شهرها، همانطور که ریچارد مویر بیان می‌کند، بخشی از قلمرو سرزمینی و جزایری در درون کشورها هستند. بنابراین شهرها و بنگاه‌های اقتصادی مستقر در آنها تابع دولت‌ها و سیاست‌های دولتی هستند. از آنجایی که دولت‌ها (ملت ـ دولت‌ها)، کنشگران اصلی و بلامنازع روابط سیاسی در عرصه ملی و روابط ژئوپلیتیکی در فضای بین‌المللی هستند، مناسبات شهرها و شرکت‌ها به شدت تحت تأثیر ایدئولوژی‌ها و سیاست‌های حاکم بر دولت قرار دارد. در نتیجه تعیین سیاست ها و تنظیم روابط درون و برون سرزمینی وابسته به قدرت دولت است. یافته‌های نشان می‌دهد که ظرفیت‌های رقابتی شهرها اغلب در بستر روابط شبکه‌ای و فضای جریان‌ها شکل گرفته و به ظهور می‌رسند. در حالیکه غلبه روابط ژئوپلیتیکی برآمده از بنیان‌های ایدئولوژیکی، ماهیتی قلمروگرا دارند و در پیوند با فضای مکان‌ها شکل می‌گیرند. از اینرو شهرهای کشور و از جمله تهران و منطقه شهری آن به شدت از طرف جریان‌های مکان‌گرا و قلمروگرا محدوده می‌شوند. از سوی دیگر حاکمیت جریان‌های قلمروگرا به نوعی کشور را در تقابل با نظم و هژمونی جهانی قرار داده و پیوستن شهرهای ایران را به شبکه جهانی شهرها با موانع متعدد و با نوعی سیاست‌های طرد مواجه کرده است. به علاوه تسلط دولت بر اقتصاد و شکل‌گیری فضای انحصارگرایانه، عرصه را بر رقابت‌پذیری شهری تنگ کرده است. شهرهای ایران و از جمله تهران در سپهر جهانی‌شدن، در محاق قرار گرفته و قربانی جریان‌های قلمروگرا از درون و تحریم و طردشدگی از بیرون شده‌اند. بنابراین در پیوستن به اقتصاد جهانی و کسب جایگاه در شبکه شهرهای جهانی ناموفق و ناکام بوده‌اند. نتیجه گیری: منطقه شهری تهران دچار نوعی تناقض در سطح ملی و بین المللی شده است که تسط آن بر اقتصاد ملی ناشی از سازوکارهای امکانی در سطح ملی و عدم موفقیت آن در سطح بین المللی نیز ناشی از سازوکارهای امکانی در مقیاس جهانی است. بنابراین پیشنهاد تحقیق حاضر طراحی الگوی دولت توسعه گرا مبتنی بر شرایط تاریخی ـ جغرافیایی ایران است، این الگو یک بسته وارداتی نیست و باید با حفظ کارکردهای اساسی آن (تنش زدایی راهبردی از روابط خارجی واتکا به ابزار ژئواکونومیک و فضای جریان برای توسعه)، متناسب با شرایط ایران طراحی شود. جهانی‌شدن شهرها و کسب جایگاه در شبکه‌های شهری به شکل خاصی از حاکمیت و نظام سیاسی وابسته نیست، بلکه به نوعی به راهبردها و سیاست‌های کشورها در تسهیل‌گری، پشتیبانی و فراهم آوردن شرایط استقرار شرکت‌های بین المللی تولید کننده کالا و خدمات جهانی به عنوان شبکه سازان شبکه شهرهای جهانی وابسته است.