مطالعه خصوصیات اکولوژیکی گل اروانه بزقی (Rech.f. Hymenocrater platystegius) در رویشگاههای طبیعی و امکانسنجی اهلیسازی آن در نظام زراعی کمنهاده

به منظور ارزیابی امکان سنجی اهلیسازی گونه گل اروانه بزقی (Hymenocrater platystegius Rech.f.) در شرایط زراعی کم نهاده، مجموعه مطالعات رویشگاهی، آزمایشگاهی، گلخانهای و مزرعهای، طی سالهای 1388، 1389، 1390 و 1391 انجام شد. نتایج مطالعات انجام شده در شش رویشگاهطبیعی بزد، بزق، بزنگان، زشک، کلات و گلمکان نشان داد که این گونه در دامنههای نورگیر، شیبهای بیشتر از 45 درجه (12%) و ارتفاع بالاتر از 1000 تا 2120 متر از سطح دریا با میانگین درجه حرارت سالیانه 8/12 تا 6/15 درجه سانتیگراد و میانگین بارندگی سالیانه 176 تا 275 میلیمتر، در اقلیم خشک بیابانی سرد تا نیمه خشک فراسرد و خاک سیلتی-لوم پراکنش دارد. درصد پوشش خاک بین 37تا 96 درصد، تراکم بوته 16 تا 59 بوته در هکتار، متوسط ارتفاع بوته 3/29 تا 5/46 سانتیمتر، قطر تاج پوشش 2/22 تا 65 سانتیمتر، وزن خشک زیست توده 3/13 تا 4/59 گرم بر مترمربع بوده و دوگونه پرووسکیا و درمنه از گونههای همراه دایمی آن محسوب میشد. دوره رشد سالیانه این گونه در طبیعت ،210 روز معادل 5/3849 درجه روز برآورد شد. افزایش درصد شیب رویشگاه سبب کاهش قطر، تراکم، وزن زیست توده و ارتفاع بوته و افزایش ارتفاع از سطح دریا باعث بروز اثرات کاهشی بر ویژگیهای مورفولوژیکی گونه و نیز مقدار اسانس شد. متوسط مقدار اسانس حاصل از اندامهای هوایی رویشگاههای طبیعی بین 05/0 تا 7/2 درصد متغیر بوده و منجر به شناسایی چهار شیمیوتایپ بزد، بزق، بزنگان و زشک-کلات-گلمکان شد. نتایج مطالعات سیتوژنتیکی بیانگر تعداد 38=n2 بود. بررسی ریزماهوارهها بیانگر تولید 182 باند از 11 آغازگر ISSR، در محدوده 100 جفت باز بودند. میانگین بانددهی برای هر آغازگر، 8 ژن، بیشترین و کمترین تعداد باند بوسیله آغازگرهای 825 و 811 بوده و بیشترین تشابه ژنتیکی بین دو اکوتیپ زشک و گلمکان و کمترین تشابه بین دو اکوتیپ کلات و گلمکان مشاهده شد. بهترین شرایط برای جوانه زنی بذور این گونه، اعمال چینه سرمایی، چینه گرمایی و سپس مغناظیسی شدن بود، بطوریکه بهترین درصد جوانهزنی با اعمال دمای 15درجه شب و 25 درجه سانتیگراد روز حاصل شد و سرعت جوانهزنی نیز در دمای ثابت 20 درجه سانتیگراد مشاهده شد. همچنین، تعیین درجه حرارت کاردینال جوانهزنی بهصورت درجه حرارتمطلوب (8/22 تا 33 درجه سانتیگراد)، کمینه (1- تا 7/2- درجه سانتیگراد) و بیشینه (5/53 تا 67 درجه سانتیگراد) بود. تکثیر ریز نمونه و کاربرد هورمونهای رشد و عملکرد مثبت ذغال فعال در کاهش اثرات منفی ترکیبات فنلی حاصل از ریزنمونه در محیط کشت سبب بهبود شرایط باززایی در محیط B5 همراه با 2 میلیگرم در لیتر هورمون IBA به مقدار 63 درصد بوده و بهترین محیط کشت ریشه زایی، محیط B5 حاوی 4 میلیگرم درلیتر هورمون IAA شناسایی شد. هرچند مطالعات گلخانهای بیانگر موفقیتآمیز بودن تکثیر بذری در بسترهای کشت مختلف بود ولی تقسیم بوته با 90 درصد بقای گیاهچه، بهترین روش تکثیر در مزرعه و گلخانه شناخته شد. طول دوره رشد گیاه در شرایط گلخانه، 153روز، معادل 1836 درجه روز رشد بود. در شرایط گلخانه، کاربرد 30 تن در هکتار کود دامی در تراکم 3 بوته در متر مربع بیانگر منجر به تولید بیشترین عملکرد تر و خشک بوته در متر مربع شد. طول دوره رشد در مزرعه با روش تکثیر بذری، 196روز، معادل 5/4378 درجه روز رشد و در روش تقسیم بوته 208 روز معادل 7/4160 درجه روز بود. در شرایط مزرعه، بیشترین عملکرد خشک اندام هوایی و اسانس، حاصل کاربرد30 تن در هکتار کود دامی در فواصل آبیاری21روز در چین دوم از سال اول مطالعه بود. بررسیفیتوشیمیایی گونه در مزرعه نشان از بروز شیمیوتایپ متفاوتی از رویشگاههای طبیعی، حاوی ترکیبات نئوفیتادئین (62درصد)، کاریوفیلن(19درصد)، ارگوسترول (9/4درصد) و آسکاریدول (9/3درصد) داشت.