دیدگاه مولانا در بارة جهان منتظم به منزله تجلی الهی

قرار گرفتن مضمون بازگشت به اصل، به عنوان هدف غایی مولانا شرح نحوة آن را در کلیه آثارش به دنبال داشته است. این رساله با کشف اینکه مولانا تئوفانیها را نشانهگذاري کردهاست آغاز شد و به دست آمد که از نظر مولانا، براي گذشتن از مراتبی که نهایتا به بازگشت به اصل منتج میشوند، تئوفانی تنها وسیله است. تئوفانی، تجلیاي الهی از عالم برتر است. در زبان فارسی کلمهاي براي تخصیص به این نوع تجلی، که مستقیمترین نوع تجلی خداوند است، نداریم. پس از معادل یونانی آن یعنی تئوفانی استفاده میکنیم. این تجلی یعنی تئوفانی قابل رخداد در کلیۀ جهان منتظم است. سالک باید خود را آماده کرده منتظر آن باشد. آنگاه خداوند، در عالمی فرودست صورتی به خود میپذیرد، تا بواسطه تجانسی که از این راه با عالم فرودست خواهد یافت، قادر به بازگرداندن سالک از عالم فرودست به عالم برتر باشد. از نظر مولانا همانطور که تجلی سبب جدایی انسان از اصل شده است، تنها همان قادر است دو مرتبه او را به اصل خود باز گرداند. به عقیدة مولانا راه بازگشت به اصل، انجام تبدیلاتی بوسیله تئوفانی است. تئوفانی، که به خاطر طبیعت دو سویهاش ماهیتا یک سمبول است، با این تبدیلات، گذرانندة سالک از مراتب مختلف سلوك به سوي اصل و نهایتا متحد کنندة آن با اصل است. لذا در این رساله تمامی سمبولیسمهاي مورد استفاده مولانا مربوط به این تبدیلات و نکات در خور توجهی دربارة آنها شناسایی شد. بر این اساس، سالک که در راز آموزي، با سمبولیسم پدیدههاي جهان منتظم و ارتباط آنها با تئوفانی آشنا شده است، در رویارویی با هریک از آنها، حضور تئوفانی در ضمیرش فرا خوانده میشود و تمامیت وجود سالک، اعم از حواس، مزاج، خو و نفس، در مراحلی بوسیله تئوفانی مبدل میشوند. این راهی است براي باز جذب بقیه شئون زندگی سالک در ذکر، که اساسی ترین تعلیم مولانا در پرداختن روشمند به نام الله است.