شهرنشینی شتابان و پیامدهای آن در ایران

صنعتی شدن و شبه صنعتی شدن،افول بخش کشاورزی و رواج الگوهای توسعه برون زای شهر محور،منجر به شکل گیری مهاجرت های گسترده روستا-شهری،تمرکزگرایی شدید جمعیتی و ظهور شهرهای بزرگ و کلانشهرها در کشور ایران در صد سال گذشته گردید که نتیجه آن به هم خوردن تعادل در نظام شهری و قطبی شدن شبکه شهری در سطوح ملی،منطقه ای و استانی می باشد. بر اساس مطالعات انجام شده(گیتی اعتماد و...) شبکه شهری ایران تا سال 1300 شبکه ای موزون بوده است. در این شبکه شهری موزون، شهرها و روستاها در نظمی منطقی قرار داشته و هر شهر در یک منطقه مشخص جغرافیایی با روستاهای پیرامون خود دارای ارتباطی دوجانبه بوده است. در این شبکه شهری، هیچ نوع برتری و تسلط یک مرکز بر مراکز پیرامونی وجود نداشته است. از سال 1300 به بعد و در پی اجرای برنامه های صنعتی شدن و پیوند خوردن اقتصاد ایران با اقتصاد جهانی(اقتصاد برون زا)، شبکه شهری در کشور ایران از حالت اولیه خود خارج شده و در وضعیتی کاملا متفاوت با گذشته قرار می گیرد. یکی از اولین پیامدهای این مسئله شکل گیری مراکز بزرگ شهری در مرتبه نخست و در مرحله بعدی پیدایش و ظهور مراکز مادر شهری و کلانشهری می باشد. تحولات صورت گرفته در بعد اقتصادی به همراه بروز و ظهور مسائل سیاسی به شکل گیری پدیده مهاجرت های روستا- شهری در ایران دامن می زند. مقصد اولیه مهاجران شهر تهران به عنوان مرکزیت سیاسی-اقتصادی کشور است. در حقیقت دو نوع عامل کاملا متفاوت در مبدا و مقصد باعث شکل گیری این نوع جریانات مهاجرتی شده است. بیکاری،کمبود درآمد،کمبود خدمات و امکانات به همراه بروز پدیده قحطی ناشی از خشکسالی به عنوان عوامل دافعه در مناطق روستایی از یک سو و از سوی دیگر وجود فرصت های شغلی،درآمد و امکانات و خدمات بیشتر به عنوان عوامل جاذبه ای در سطح مناطق شهری(به ویژه شهر تهران) در سالهای 1300 تا 1340زمینه ساز شکل گیری جریان های مهاجرتی روستا-شهری در ایران شده است(حالت گسترده). از سال 1340 به بعد، انجام اصلاحات ارضی و برهم خوردن شبکه تولید روستایی و عدم جایگزینی یک سیستم مناسب برای در اختیار قراردادن سرمایه لازم و مدیریت بازار تولید و مصرف محصولات کشاورزی، به مهاجرت های روستا- شهری شتاب بخشیده و از حالت گسترده به حالت شتابان و افسار گسیخته رسید. نتیجه اجرای این نوع توسعه و مهاجرت های ناشی از آن برهم خوردن شبکه متعادل شهری- روستایی،ظهور شهرهای بزرگ و مناطق مادر شهری و شکل گیری منطقه کلانشهری تهران،وجود پدیده نخست شهری در ابعاد استانی،منطقه ای و ملی،تمرکز بیش از حد جمعیت،سرمایه و امکانات و خدمات در معدودی شهر(7 شهر برتر ایران شامل تهران- کرج- مشهد- اصفهان- تبریز- شیراز و اهواز)،و عدم ارتباط منطقی بین شهرهای پایین دستی (شهر های کوچک) با شهرهای بزرگ بالادستی در شبکه شهری ایران بوده است. بروز مسائلی همچون شکل گیری پدیده اسکان غیر رسمی،آلودگی هوا در شهرهای بزرگ،ترافیک،افزایش جرم و جنایت،کمبود و گرانی مسکن و... از جمله مسائل اساسی است که می توان ناشی از پدیده شهرنشینمی شتابان در ایران دانست. به صورت تیتروار می توان موارد ذیل را برشمرد؛