در بیشتر مطالب علمی منتشر شده در زبان فارسی و برخی از منابع انگلیسی مرتبط با گردشگری، این واژه همراه با واژه « صنعت» به کار گرفته می شود. اما به راستی آیا گردشگری و توریسم را باید در زیر مجموعه صنعت به حساب آورد و یا گردشگری در زیر مجموعه خدمات قرار گرفته و به عنوان یک بخش باید به آن نگریست. و آیا اساسا کاربرد واژه صنعت برای گردشگری در ادبیات علمی- و نه رسانه ای- صحیح می باشد. برای تحلیل موضوع باید ابتدا به تعریف و درک صحیح و علمی از این واژه ها بپردازیم. واژه « صنعت» که معادل کلمه انگلیسی industry می باشد،در فرهنگ لغت آکسفورد مترادف با  فعالیت های اقتصادی مرتبط با تولید و فرآوری مواد خام و تولید محصولات در کارخانه آمده است. این واژه از ریشه صنع(در زبان عربی) و به معنای ساختن یا آفریدن گرفته شده و منظور از« ساختن»،ایجاد دگرگونی در نمود و شکل ظاهری یا دگرگونی در ترکیب و چگونگی جسم یا موادی است که نیازمندی معینی را  برآورده سازند. بنابراین صنعت به معنی ایجاد دگرگونی شکل یا ترکیب مواد است تا به این وسیله مواد خام یا غیر قابل بهره گیری را به صورت کالائی قابل استفاده و بهره گیری برای برآوردن نیازمندی های زندگی مردم در آورد(خلیفه قلی،1376). در حقیقت یک فعالیت باید مشتمل بر چند عنصر باشد تا تحت عنوان « صنعت» شناخته شود؛

-صنعت یک فرآیند و همراه با طی نمودن چند مرحله متفاوت می باشد.

- در فرآیند صنعت، وجود مواد خام اعم از مواد خام کشاورزی،معدنی و ... ضروری می باشد.

- در فرآیند صنعت،مسئله فرآوری از مواد خام تا شکل گیری محصول نهایی و تولید کالا در یک چرخه منظم وجود دارد.

با توجه به اینکه در « گردشگری و توریسم» اساسا سه عنصر شکل دهنده فعالیت صنعتی« مواد خام، فرآوری و تولید کالای کارخانه ای» وجود ندارد و نوعی فعالیت همراه با ارائه نوع خاصی از خدمات متنوع از بازاریابی،حمل و نقل،اقامت،بازدید و.... می باشد،به نظر می رسد کاربرد واژه صنعت برای گردشگری سنخیت علمی نداشته و بیشتر در ادبیات رسانه ای مورد استفاده قرار می گیرد. در حقیقت باید «گردشگری» را زیر مجموعه «خدمات» دانسته ، و به عنوان یک « بخش» آنرا محسوب کرد.

صنعتی شدن و شبه صنعتی شدن،افول بخش کشاورزی و رواج الگوهای توسعه برون زای شهر محور،منجر به شکل گیری مهاجرت های گسترده روستا-شهری،تمرکزگرایی شدید جمعیتی و ظهور شهرهای بزرگ و کلانشهرها در کشور ایران در صد سال گذشته گردید که نتیجه آن به هم خوردن تعادل در نظام شهری و قطبی شدن شبکه شهری در سطوح ملی،منطقه ای و استانی می باشد. بر اساس مطالعات انجام شده(گیتی اعتماد و...) شبکه شهری ایران تا سال 1300 شبکه ای موزون بوده است. در این شبکه شهری موزون، شهرها و روستاها در نظمی منطقی قرار داشته و هر شهر در یک منطقه مشخص جغرافیایی با روستاهای پیرامون خود دارای ارتباطی دوجانبه بوده است. در این شبکه شهری، هیچ نوع برتری و تسلط یک مرکز بر مراکز پیرامونی وجود نداشته است. از سال 1300 به بعد و در پی اجرای برنامه های صنعتی شدن و پیوند خوردن اقتصاد ایران با اقتصاد جهانی(اقتصاد برون زا)، شبکه شهری در کشور ایران از حالت اولیه خود خارج شده و در وضعیتی کاملا متفاوت با گذشته قرار می گیرد. یکی از اولین پیامدهای این مسئله شکل گیری مراکز بزرگ شهری در مرتبه نخست و در مرحله بعدی پیدایش و ظهور مراکز مادر شهری و کلانشهری می باشد. تحولات صورت گرفته در بعد اقتصادی به همراه بروز و ظهور مسائل سیاسی به شکل گیری پدیده مهاجرت های روستا- شهری در ایران دامن می زند. مقصد اولیه مهاجران شهر تهران به عنوان مرکزیت سیاسی-اقتصادی کشور است. در حقیقت دو نوع عامل کاملا متفاوت در مبدا و مقصد باعث شکل گیری این نوع جریانات مهاجرتی شده است. بیکاری،کمبود درآمد،کمبود خدمات و امکانات به همراه بروز پدیده قحطی ناشی از خشکسالی به عنوان عوامل دافعه در مناطق روستایی از یک سو و از سوی دیگر وجود فرصت های شغلی،درآمد و امکانات و خدمات بیشتر به عنوان عوامل جاذبه ای در سطح مناطق شهری(به ویژه شهر تهران) در سالهای 1300 تا 1340زمینه ساز شکل گیری جریان های مهاجرتی روستا-شهری در ایران شده است(حالت گسترده). از سال 1340 به بعد، انجام اصلاحات ارضی و برهم خوردن شبکه تولید روستایی و عدم جایگزینی یک سیستم مناسب برای در اختیار قراردادن سرمایه لازم و مدیریت بازار تولید و مصرف محصولات کشاورزی، به مهاجرت های روستا- شهری شتاب بخشیده و از حالت گسترده به حالت شتابان و افسار گسیخته رسید. نتیجه اجرای این نوع توسعه و مهاجرت های ناشی از آن برهم خوردن شبکه متعادل شهری- روستایی،ظهور شهرهای بزرگ و مناطق مادر شهری و شکل گیری منطقه کلانشهری تهران،وجود پدیده نخست شهری در ابعاد استانی،منطقه ای و ملی،تمرکز بیش از حد جمعیت،سرمایه و امکانات و خدمات در معدودی شهر(7 شهر برتر ایران شامل تهران- کرج- مشهد- اصفهان- تبریز- شیراز و اهواز)،و عدم ارتباط منطقی بین شهرهای پایین دستی (شهر های کوچک) با شهرهای بزرگ بالادستی در شبکه شهری ایران بوده است. بروز مسائلی همچون شکل گیری پدیده اسکان غیر رسمی،آلودگی هوا در شهرهای بزرگ،ترافیک،افزایش جرم و جنایت،کمبود و گرانی مسکن و... از جمله مسائل اساسی است که می توان ناشی از پدیده شهرنشینمی شتابان در ایران دانست. به صورت تیتروار می توان موارد ذیل را برشمرد؛

تاکنون 41 مورد از مخاطرات محیطی از جمله زلزله، سیل، فوران آتشفشان، تسونامی، سیکلون های حاره ای، گردباد و طوفان و... در دنیا شناسایی شده که در کشور ایران 31 مورد آن تاکنون به وقوع پیوسته است. به گواهی آمار و به باور کارشناسان زمین لرزه ، ایران از مستعدترین کشورهای زلزله خیز دنیا محسوب می شود. بر پایه آمارهای رسمی در فاصله سالهای ۱۹۸۲ تا ۱۹۹۱ میلادی ، کشور ایران بیشترین تعداد زلزله را در دنیا تجربه نموده است. همچنین در ۲۵ سال گذشته ، ۶ درصد تلفات جانی کشور ناشی از زلزله بوده است. کارشناسان اعلام کرده اند که در ایران به دلیل ساختار زمین شناسی و وجود گسل های فراوان و متعدد(تاکنون 120 گسل فعال در ایران شناسایی شده است)،  به طور میانگین هر سال یک تا چند زلزله ۶ ریشتری و هر ۱۰ سال یک زلزله به بزرگی ۷ درجه در مقیاس ریشتر رخ می دهد.(زمین لرزه های شمال خراسان در مهر ۱۲۰۸،  دورود در دی ماه ۱۲۸۸،  دیلمان و سلماس در ۱۳۰۹ ، زنجان در ۱۳۳۶،  دشت بیاض در سال ۱۳۴۷ ، طبس در۱۳۵۷،  رودبار و منجیل در۱۳۶۹ و زلزله ویرانگر شهر بم در دی ماه ۱۳۸۲ نمونه ای از صدها زلزله مخرب رخ داده در ۱۰۰ سال گذشته در کشور ایران با حدود ۲۵۰ هزار تلفات انسانی می باشد).

شکل1- نقشه گسل های فعال کشور ایران

گستره وسیع جغرافیایی وقوع زلزله در کشور(به دلیل وجود گسل های فراوان و دیگر شرایط زمین شناسی،  هیچ شهر و روستایی در کشور وجود ندارد که از وقوع زلزله مصون باشد) و تلفات بالای انسانی و از دست رفتن سرمایه های مادی کشور،  توجه به مباحث مدیریتی و اتخاذ رویکردی علمی در کاهش تلفات انسانی و مادی وقوع زلزله های احتمالی در سطوح شهری و روستایی از نیازهای اصلی تصمیم سازان در عرصه های کلان ملی و مجریان (مدیران منطقه ای و محلی) می باشد. با توجه به سکونت بیش از ۷۱ درصدی جمعیت کشور در مناطق شهری،تراکم بسیار بالای جمعیت در شهرهای بزرگ و وجود بافت های فرسوده و … ، رسالت مدیران شهری در زمینه برنامه ریزی(بلند مدت و کوتاه مدت) برای کاهش اثرات زمین لرزه  های احتمالی در مناطق شهری امری مهم می باشد. مدیریت شهری کشور تاکنون به دلایل تاریخی در زمینه کاهش اثرات زلزله در عرصه های شهری کشور تنها به گزینه مقاوم سازی سازه های مسکونی و تاسیسات شهری توجه نموده است. این توجه صرف به مقوله مقاوم سازی بناهای مسکونی به دلایلی چندی از جمله (۱٫حتی اگر مقاوم ترین ساختمان ها با بالاترین استاندارهای سازه ای داشته باشیم ، اما آنها در روی خط گسل قرار داشته باشد،احتمال فروریختن و تخریب آنها وجود دارد ۲٫شهر تنها مجموعه ای از ساختمانهای مسکونی نیست بلکه مجموعه ای به هم پیوسته از ساختمانها،تاسیسات و تجهیزات شهری،شبکه های ارتباطی شهری و… است و متاسفانه بخشی از تلفات انسانی در زلزله های ایران ناشی از ضعف شبکه های ارتباطی درون شهری می باشد و…) به تنهایی برای کاهش اثرات انسانی و مادی زلزله در مناطق شهری کشور کافی نیست. علم برنامه ریزی شهری در زمینه برنامه ریزی برای کاهش آسیب پذیری شهرها در مواقع بروز زلزله ، دارای ظرفیت های بالایی است که مدیران شهری در عرصه های اجرایی(شهرداری ها و شوراهای اسلامی شهرها) با توجه به آنها می توانند از اثرات فاجعه بار آن بکاهند.با توجه به مباحث ذکر شده و احتمال وقوع زلزله در مناطق شهری،جهت کاهش خسارت های  احتمالی انسانی و مالی،پیشنهاد های زیر به عنوان راهکارهای عملی و اجرایی ارائه می گردد:

۱- بررسی دقیق و علمی ساختار زمین شناسی هر شهر و تعیین وجود یا عدم وجود گسل و موقعیت گسل نسبت به شهر(فاصله و جهت). در صورت انجام این امر مهم،مدیریت شهری با تعیین مناطق پرخطر و عدم هدایت توسعه شهر به سمت  منطقه گسل،تا حدود زیادی می تواند از بروز تلفات جلوگیری نماید.

۲- نظارت دقیق ، علمی  و مستمر به وضعیت ساخت و سازهای در دست انجام در شهر و اجرای فنی سازه های شهری باید جزو اولویت های مدیریت شهری باشد.

۳- تهیه نقشه بافت های فرسوده شهری و ساماندهی این نوع بافت ها و اصلاح شبکه های ارتباطی شهری(خیابان ها و کوچه ها) و متناسب نمودن آنها با نیاز های روز.

۴- مکانگزینی صحیح تاسیسات و تجهیزات حیاتی شهر(شهرداری،آتش نشانی، هلال احمر، اورژانس ، بیمارستان شهر و..) که در مواقع بروز بحران باید با سالم ماندن به کمک زلزله زدگان بشتابند از ضروریات در این زمینه می باشد.

۴- از آنجا که در همه موارد از جمله مباحث مربوط به شهر و بحران های محیطی پیشگیری بهتر از درمان است ،آگاه نمودن مردم و ساکنان شهرها (به عنوان ذینفعان اصلی)از روش های صحیح مقابله با بحران های محیطی از جمله زلزله باید جزو برنامه های اصلی و مستمر مدیریت شهری قرار گیرد. انجام این امر مهم می تواند از طریق رسانه های جمعی ملی و محلی ،چاپ بروشور و برگزاری کلاسهای آموزشی برای عموم مردم و.. صورت گیرد.

۵- توجه جدی به نقش فضاهای باز درون شهری(مانند پارکها و فضاهای سبز محله ای ،استادیوم ها و میادین ورزشی و.. ) به عنوان مکانهایی که در هنگام بروز بحران های طبیعی از جمله زلزله به عنوان محل اسکان موقت و برپایی چادرهای ساکنان آسیب دیده و نیروهای امدادرسان می تواند مورد استفاده قرار گیرد ، باید در برنامه ریزی دراز مدت مورد توجه برنامه ریزان و مدیران شهری قرار گیرد.

وقوع زمین لرزه های متعدد و پی در پی در سال ۱۳۹۱ و  ۱۳۹۲ در آذربایجان شرقی ،خراسان جنوبی ،بوشهر ،سیستان و بلوچستان و هرمزگان ، بیانگر توزیع جغرافیایی نسبتا بالای وقوع زلزله در کشور بوده ، به مثابه زنگ هشداری برای توجه روزافزون و مستمر مدیران ملی و محلی به مسئله بروز زمین لرزه در تمامی مناطق کشور می باشد و رسالت آنان را در نگاه علمی به مسئله و برنامه ریزی جهت کاهش تلفات انسانی و مادی سرمایه های کشور بیش از پیش نمایان می سازد.

شکل- زلزله بم در دی ماه 1382 به عنوان فاجعه ای بین المللی

محمد غلامی

عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور

گردشگری پدیده قرن بیستم است و نمی توان آن را نادیده گرفت،بلکه باید به عنوان پدیده ای که وجود دارد(خوب یا بد) ،به آن نگریست. همه ساله میلیون ها نفر به سفر می روند و کسی نمی تواند آنها را از سفر بازدارد،آنها خواهند آمد،پس بگذارید از این حرکت به عنوان منبعی برای توسعه استفاده شود. بر طبق آمار شورای گردشگری و مسافرت جهانی،گردشگری 12 درصد از تولید ناخالص ملی در سراسر جهان را تولید و نزدیک به 200 میلیون شغل در سرتاسر جهان ایجاد کرده است. تخمین زده شده که تعداد گردشگران در سراسر جهان در سال 2010 به یک میلیارد نفر و این تعداد در سال 2020 به یک میلیارد و ششصد میلیون نفر برسد. ظرفیت ها و جاذبه های محیطی- انسانی هر مکان جغرافیایی بستر ساز رواج پدیده گردشگری در بعد محلی، منطقه ای، ملی و بین المللی است. وجود کانون های جذب گردشگر در مناطق مختلف جغرافیایی متاثر از عوامل مختلف اقلیمی، نوع پوشش گیاهی، تاریخ و فرهنگ، امکانات ارتباطی، اقامتی و بسترهای قانونی بوده که می تواند به ایجاد جریان های گردشگری به سوی یک مکان جغرافیایی خاص منجر شود. کشور وسیع ایران با دارا بودن مناطق خاص طبیعی و تارخ کهن  و در اختیار داشتن ظرفیت ها و جاذبه های فراوان محیطی- اجتماعی، مستعد تبدیل شدن به کانون های جذب گردشگر در سطوح بین المللی، منطقه ای و ملی می باشد. شناسایی این ظرفیت ها می تواند به برنامه ریزان بخش گردشگری جهت برنامه ریزی جذب گردشگر در این مناطق کمک نماید. ظرفیت های گردشگری کشور ایران را می توان در چند بُعد به شرح ذیل برشمرد؛

1- ظرفیت های گردشگری ایران تاریخی

کشور فعلی ایران وارث یکی از کهن ترین تمدن های تاریخ بشری می باشد. ایران فعلی در حقیقت بخش از ایران بزرگ تاریخی می باشد که دارای وسعتی حداقل دو برابر ایران فعلی می باشد. تاریخ چند هزار ساله این سرزمین، امروزه در قالب یادمان ها و بناهای تاریخی در نقاط مختلف کشور وجود دارد. بناها و یادمان های به جا مانده از دوران های تاریخی- تمدنی ایران و مربوط به سلسله های متعدد از مادها،هخامنشیان،اشکانیان،ساسانیان تا حکومت های پس از اسلام در گستره وسیع ایران، بزرگترین ظرفیت گردشگری برای کشور در بُعد بین المللی می باشد. از مجموعه آثار ملموس تاریخی ایران، تاکنون 17 اثر شامل جغازنبیل،تخت جمشید،میدان نقش جهان،مجموعه باغ های ایرانی،تخت سلیمان،ارگ بم،پاسارگاد،گنبد سلطانیه،سنگ نبشته بیستون،سازه های آبی شوشتر،بازار تاریخی تبریز،آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی،مسجد جامع اصفهان،برج گنبد قابوس،گنبد سلطانیه ،کاخ گلستان و شهر سوخته در یونسکو به عنوان میراث بشری ثبت شده است. همچنین تاکنون 10 اثر با عنوان میراث ناملموس بشری شامل نوروز،ردیف موسیقی ایران، موسیقی سنتی بخشی‌های خراسان، آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای، تعزیه، هنر نمایش مذهبی، مهارت‌های سنتی فرش بافی استان فارس، مهارت‌های سنتی فرش بافی کاشان، نقالی، هنر داستان گویی- نمایشی ایرانی، مهارت‌های سنتی لنج سازی و لنج رانی در خلیج فارس، مراسم قالی شویان مشهد اردهال در این سازمان جهانی ثبت شده است. 

مجموعه جهانی تخت جمشید در استان فارس

پیوندها و اشتراکات فراوان زبانی،تاریخی،فرهنگی-مذهبی و قومی با کشورهایی همچون افغانستان،تاجیکستان،آذربایجان،ارمنستان،ترکیه،ازبکستان،قزاقستان و... فرصتی مناسب برای گسترش گردشگری در کشور ایران می باشد. بدون شک همانگونه که برای هر ایرانی و فارسی زبان در هر جای گیتی سفر به قونیه و دیدار از مزار مولانا و یا سفر به گنجه و دیدار از مزار حکیم گنجوی آرزویی می باشد،سفر به شهر رازها «شیراز و دیدار از مزار حافظ و سعدی یا توس و دیدار فردوسی بزرگ هم آرزویی بس بزرگ برای فارسی زبانان سراسر گیتی و دیگر علاقه مندان به زبان پارسی و شعر و عرفان ایرانی می باشد.

آرامگاه خواجه اهل راز مدفون در شیراز

2- ظرفیت های گردشگری ایران طبیعی

گسترش و قرار گیری کشور ایران در عرض های مختلف جغرافیایی به تنوع و گوناگونی اقلیم در کشور ایران منجر شده است. تقریبا اکثر اقلیم های آب و هوایی در کشور ایران وجود دارد. آب و هوای کوهستانی،ساحلی،مرطوب،بیابانی،معتدل و....تنوع اقلیم به همراه شرایط خاص زمین ساختی ایران که امکان به وجود آمدن نواحی مختلف کوهستانی،ساحلی،جنگلی،بیابانی و... را فراهم نموده است، از بُعد گردشگری فرصتی استثنایی به شمار می آید. از طرفی با توجه به اینکه کشور ایران در کمربند خشک جهان قرار گرفته و بسیاری از کشورهای همسایه ایران به خصوص در نوار جنوبی، فاقد این تنوع اقلیم و آب و هوا می باشند،زمینه گسترش گردشگری در حوضه گردشگری طبیعی و محیطی وجود دارد. وجود بیش از 2 هزار کیلومتر خط ساحلی در شمال و جنوب کشور فرصتی برای گردشگری ساحلی و توسعه ورزش های آبی به شمار می رود. همچنین وجود دهها جزیره کوچک و بزرگ در آبهای سرزمینی ایران با تنوع محیطی، فرصتی بی نظیر در این زمینه می باشد. تنوع اقلیم و آب و هوای مناسب به همراه اشتراکات فرهنگی- مذهبی با کشورهای عربی حوضه جنوبی خلیج فارس به همراه امنیت بالای ایران را باید در برنامه ریزی های گسترش گردشگری و بازاریابی در بازارهای هدف از جمله کشورهای جنوبی ایران مورد توجه قرار داد.

روستای زیبای جواهرده در مازندران 

3- ظرفیت های گردشگری ایران مذهبی

تاریخ کشور ایران بعد از ورود اسلام به این سرزمینُ دارای مشخصات خاص و منحصر به فرد خود می باشد. دین اسلام و مذهب تشیع در این سرزمین از ابتدای ورود دارای کالبد و معماری خاص خود بوده است. معماری زیبای مساجد،وجود مرقد امام هشتم شیعیان در شهر مشهد مقدس ،و امام زادگان در شهرهای قم،شیراز و... فرصتی برای گسترش گردشگری مذهبی در بین پیروان مذهب شیعه(وجود بیش از 130 میلیون نفر شیعه در جهان و در کشورهای مختلفی مانند عراق ،یمن ، سوریه، لبنان، شرق آفریقا، هند، پاکستان و افغانستان ،بحرین ،کویت،عربستان و...-به نقل از سایت شیعه نیوز) و دیگر مسلمانان می باشد. معماری زیبای مساجد ایرانی در شهرهای اصفهان،یزد،شیراز و... علاوه بر جذابیت برای مسلمانان مورد توجه دیگر علاقه مندان هنرو معماری در سرتاسر جهان می باشد.

معماری زیبای مسجد نصیر الملک شیراز

4- ظرفیت های گردشگری روستایی ایران

سرزمین ایران دارای گستردگی زیاد،تنوع در اقلیم،فرهنگ،نوع پوشش،نوع معیشت،مراسم های مختلف و متنوع عزا و شادی و.. می باشد. وجود چندین هزار روستای بزرگ و کوچک در مناطق مختلف کشور ایران و شکل گیری روستاهایی با معماری منحصر به فرد و... فرصتی مناسب برای گسترش گردشگری در ایران می باشد. روستاهای منحصر به فردی مانند ابیانه در استان اصفهان،ماسوله در گیلان،کندوان در آذربایجان شرقی،میمند در کرمان و صدها روستای زیبای دیگر در استانهای شمالی ،جنوبی،غربی و شرقی کشور را می توان یکی از مهم ترین ظرفیت های گردشگری برای ایران برشمرد. شهری شدن جوامع و دوری از نوع زندگی روستایی که در کل کشورهای دنیا و به ویژه کشورهای توسعه یافته آمریکایی و اروپایی شکل گرفته است،گردشگری روستایی را مورد توجه این نوع جوامع قرار داده است. به علاوه با توجه به وجود جوامع عشایری و کوچ رو در کشور ایران می توان از ظرفیت های این جامعه نیز در جهت گسترش گردشگری در بعد بین المللی بهره برد. باززنده سازی شیوه زندگی،معیشت،مراسم های مختلف عزا و شادی ... این نوع جوامعُ به گسترش گردشگری در این حوضه کمک می نماید.

روستای زیبای ابیانه در دامنه کرکس کوه نطنز

محمد غلامی

عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور