بازی‌های لفظی با اَعلام، یکی از ویژگیهای سبکی تاریخ جهانگشای جوینی

تاریخ جهانگشای، تألیف عطاملک جوینی کتابی در تاریخ مغول، خوارزمشاهیان و اسماعیلیان است. هرچند تاریخ جهانگشای در قیاس با بسیاری از متون تاریخی پس از خود نثری ساده‌تر دارد، امّا با توجّه به قرار گرفتن آن در برهه‌ای از زمان که نثر مصنوع و فنّی، به نثر رایج دوره تبدیل شده است، این اثر نیز از برخی ویژگیهای تثر فنّی برکنار نمانده است. یکی از مجالهایی که عطاملک آن را برای نشان‌دادن مهارت خویش در ایراد آرایه‌های ادبی فراخ یافته است، عرصۀ کاربرد اعلام است. پرسش اصلی این جستار آن است که آیا کاربرد هنری اعلام در تاریخ جهانگشای را میتوان ویژگی سبکی آن کتاب دانست؟ در نوشتار حاضر به منظور بررسی متن از این حیث، آن دسته از اعلام تاریخی یا جغرافیایی تاریخ جهانگشای که مؤلّف آنها را دستمایۀ هنرنمایی خویش قرار داده بود، استخراج و بر اساس ویژگیهای ادبی دسته‌بندی شد. برای سنجش درستی نتیجۀ پژوهش، دو اثر مستقل، یعنی نفثةالمصدور و سیرت جلال‌الدّین منکبرنی و نیز «ذیل خواجه نصیرالدّین طوسی بر تاریخ جهانگشای» نیز مورد بررسی قرار گرفت. نتیجۀ پژوهش نشان داد که در تاریخ جهانگشای 192 آرایه با اعلام شکل گرفته است. این آمار در قیاس با آماری که از 3 متن دیگر به دست آمد (به ترتیب 24، 11 و 1 آرایه)، حاکی از آن است که عطاملک جوینی چنان به بازی لفظی با اعلام علاقه نشان داده است، که میتوان این کار را یکی از مختصّات سبکی اثر وی به شمار آورد. از مجموع آرایه‌هایی که در تاریخ جهانگشای، حول محور اعلام جغرافیایی و تاریخی شکل گرفته، 171 مورد (89/0) صنعت لفظی و تنها 21 مورد (11/0) آرایۀ معنوی است. در تحلیل بسامدی انواع آرایه‌ها نیز باید گفت که روش تجنیس با 87 مورد (46/0) در صدر آرایه‌های مورد توجّه عطاملک جوینی قرار دارد. از حیث کاربرد اعلام نیز تاتار (تتار) با 9 مورد کاربرد، بیشترین نقش را در بازیهای لفظی داشته‌است.

تاریخ جهانگشای، عطاملک جوینی، سبک، آرایه‌های ادبی، بازیهای لفظی