بررسی، تحلیل و معرفی طرح‌ها و نقشه‌های وارداتی(اقتباسی) و جدید در قالی معاصر اراک(سلطان‌آباد)

یکی از مهم‌ترین مکاتب قالی‌بافی ایران، مکتب قالی‌بافی سلطان‌آباد یا اراک است که ضمن برخورداری از سابقه‌ای دیرین در بافت و تولید قالی، با عرضه‌ی قالی ساروق از اواسط دوره‌ی قاجار به این سو، باعث شهرت و محبوبیت قالی دست‌بافت ایرانی شد. قالی اراک از منظر طرح و نقشه، در گذار ادوار مختلف تاریخی به سه دوره‌ی تاریخی تقسیم‌بندی می‌شود؛ دوره‌ی نخست، از زمان ظهور قالی سلطان‌آباد تا اواسط قرن نوزدهم (اواسط دوران قاجار)؛ دوره‌ی دوم یا دوره‌ی درخشش که از اواسط قرن نوزدهم تا پایان دوره‌ی پهلوی به طول انجامید، البته با فراز و فرودهایی در خلال جنگ‌های جهانی اول و دوم؛ و دوره‌ی سوم یا دوره‌ی چهل‌ساله‌ی انقلاب که در واقع دوران افول قالی اراک است. در این دوره بود که انواع متنوعی از طرح‌ها و نقشه‌های غیربومی که در اصطلاح و در این مقاله با نام وارداتی یا اقتباسی شناخته می‌شوند، از دیگر مکاتب و مناطق، وارد نظام بافندگی قالی اراک شد. پرسش اصلی و محوری این مقاله این است که با توجه به فراوانی بعضی نقشه‌های غیربومی، خاستگاه و زادگاه و تعداد نقشه‌های اقتباسی (وارداتی) در مکتب قالی‌بافی اراک (سلطان‌آباد)، کدام است؟ همچنین بعضی از نقشه‌های جدید طراحان اراک در این دوره، شناسایی شد که در این پژوهش بدان‌ها پرداخته خواهد شد. یافته‌های این پژوهش به این قرار است: طرح‌ها و نقشه‌های وارداتی یا اقتباسی به شیوه‌های مختلف وارد نظام بافندگی اراک شده است؛ یا تجار و تولیدکنندگان تبریزی آن را وارد سنت نقشه و طراحی اراک کرده‌اند یا طراحان و تجار و تولیدکنندگان بومی اراک از دیگر مکاتب و کانون‌های قالی‌بافی اقتباس کرده‌اند، یا اینکه طراحان اراک آن را طراحی و عرضه کرده‌اند. از این رهگذر، 31 نمونه‌ی مختلف از نقشه‌های اقتباسی (وارداتی) و جدید شناسایی و معرفی شدند که از این تعداد، 17 نمونه اقتباسی و وارداتی و 14 نمونه نیز کار طراحان اراکی بوده که با سلیقه‌ی شخصی طراح، احیا و بازآفرینی شده است. این تحقیق از نوع بنیادین و روش تحقیق، توصیفی‌ـ‌تحلیلی است. شیوه‌ی گردآوری داده‌ها نیز توأمان به‌صورت کتابخانه‌ای و بیشتر میدانی است.

سلطان‌آباد (اراک)، قالی، طرح، نقشه