معماری، ماهیّت و کارکرد بناي معروف به جنّت ‌سرا در مجموعۀ مذهبی شیخ صفی الدّین اردبیلی

چکیدۀ فارسی: قدرت و نجابت معماري صفوي بي‌شك به بهترين صورتي در بقعة شيخ صفي‌الدّين اردبيلي تجلّي كرده، كه يكي از بزرگترين مقابر جهان و مجموعه ای از آرامگاه های بزرگان، مشایخ و سلاطین صفوی و فضاهای آیینی و عبادی در دو سبک آذری و اصفهانی است که نخستین بار شاه تهماسب آن ها را به صورت مجموعۀ واحدی در آورد و بعدها شاه عبّاس بناهای مهمّ دیگری به این مجموعه افزود و باعث اصلاحاتی در آن شد. سابقۀ بخش هایی از این بنا به دورۀ خود شیخ صفی الدّین اردبیلی (650-735)، عارف شهیر ایران و فرزندان وی، شیخ صدرالدّین موسی و سلطان علی معروف به خواجه علی سیاهپوش می رسد. هر چند موجودیّت اغلب بناهای این مجموعه روشن شده، لیکن تاکنون نظر واحدی در مورد کارکرد بنای جنّت سرا اتّخاذ نگردیده است. بر این اساس، مهم ترین هدف پژوهش حاضر تعیین ماهیّت و کارکرد بنای فوق و ارایۀ تاریخگذاری نسبی در مقایسه با نمونه های مشابه است. روش به کار رفته برای دستیابی به اهداف مذکور نیز بر مبنای بررسی سیستماتیک (فشرده) باستان شناسی و روش توصیفی- تحلیلی در کنار استفاده از منابع مکتوب است. مهم ترین پرسش هایی که اساس پژوهش حاضر را تشکیل می دهند عبارتند از: ۱- قدمت بنای فوق به چه تاریخی بر می گردد؟ ۲- کارکرد احتمالی و علّت وجودی آن با توجه به بافت این مجموعه چیست؟ نتایج پژوهش نشان می دهد که عمارت جنّت سرا از تأسیسات شاه تهماسب صفوی می باشد و گرچه در بارۀ کاربرد و ساختار نخستین این بنا اطّلاع دقیقی در دست نیست، ولی سنگ قبرهاي حجّاري شدة متعدّدي در داخل این بنا وجود دارد که نشانگر تعلّق آن به دورۀ صفویان و دلالت بر صدق اين ادّعاست که در سال های بعد این بنا به محلّ دفن بزرگان، عرفا و شيوخ صفوی تبديل شده است. افزون بر این، دارالسلام، دارالجلال، جنّت المأوی، جنّت خلد، بهشت عدن، جنّت فردوس و جنّت نعیم نام بهشت های هفت گانه ای است که در منابع روایی و تفسیری ما آمده است؛ بنابر این، نامگذاري و اطلاق عنوان جنّت سرا به این مکان، خود دلیل دیگرى است بر مقبره بودن بنا. چون جنّت به معناي پوشيدگي و پنهان بودن است، به همين دليل در موارد زير به كار مي رود: 1- جنين كه بر وزن فعيل است و آن چه در شكم پوشيده و پنهان مي شود. 2- قبر و غير اين دو استعمال مي شود.

بنا- جنّت سرا- شاه تهماسب- صفوی.