بررسی معماری و تزیینات گنبد سلجوقی و محراب ایلخانی مسجد جامع اردبیل

چکیدۀ فارسی: مسجد جامع اردبیل در کارکرد فيزيکي خود، مکاني است براي عبادت، امّا در کارکرد متافيزيکي و تجليّات معنوي و عرفاني جلوۀ کلّيّۀ رمز و رازهاي معماري اسلامي است. مسجد جامع، به عنوان یک بنای باشکوه در شهری که گنجینه ای گمنام و پرغنا از هنر معماری و فرهنگ و تمدّن اسلامی را در جلوه گاه حضور به تماشا گذاشته، کاملاً سلجوقی نبوده، ولی آن بخش هایی که از عصر سلجوقی است، حتّی امروز هم شکوه عمدة آن است. در گسترۀ آن کاملاً متمایز آن بیش از 1100 سال از معماری ایران هویداست و در عمر طولانی آن بارها جنگ پیش آمده و بارها آسیب دیده و بازسازی شده و چیزی نمانده که ویران شود. با این همه، مسجد بر جای است و باقی ماندۀ معماری آن مانند کتابی است که هر بار که خوانده شود، افق معنایی تازه ای را از گذشته به روی ما می گشاید. بازمانده های بنا در شمال شرقی شهر کنونی است و بر روی تپّۀ مصنوعی به بلندی 5 متر در ناحیّه ای که از ابنیّۀ دیگر عاری است ساخته شده و با وجود حوادث و روی دادهای ویرانگری که بر آن گذشته، هنوز هم ابهّت و استواری خود را حفظ کرده است(شکل 2-2). نکتۀ شایان ذکر تزیینات پراکنده ولی دلپذیرِ معمارانه و کاربردی ایلخانی این بناست که آکنده از هماهنگی کامل و ضرب آهنگ باشکوه نماهای بنا مبتنی بر محاسبات ریاضی است؛ هر چند، آن بخش هایی که از عصر سلجوقی است، حتّی امروزه هم شکوه عمدة آن است. مسجد جمعه، که روزگاری رفیع ترین بنای شهر بوده، در وضعیّت کنونی از سه بخش مرتبط به هم در عین حال با فاصله و مستقل شکل گرفته است: 1- گنبدخانه [چهار تاقی] که به عنوان سلّول مادر و اساس مسجد سلجوقی ایجاد گردیده و آنگاه در طیّ زمان سایر اجزاء بدان پیوند خورده است. 2- ایوان که هم اکنون به صورت مسجدی دایر و ضلع جنوبی آن از طریق یک دهانۀ بزرگ و رفیع به فضای گنبدخانه منتهی می شود. 3- منار که یک بنای استوانه ای قطور آجری است که در فاصلۀ 43/16 متري از دیوار غربی و در امتداد محور وسط مسجد سلجوقی واقع گردیده و مکان قرار گرفتن آن حتّی باز هم سنّت شکنانه تر است؛ زیرا مناره ای است کاملاً منفرد و هیچ نشانی از اتّصال آن به بنای سلجوقی وجود ندارد. به این طریق هم بر هم تنیدگی آن با مسجد و عمل کرد عبادی آن در پیوند با سایر اجزای بنا پافشاری شده و هم مجزّا بودن آن از مسجد، توجّه را به آن به عنوان عنصری مستقل جلب می کند. در این مطالعه، سعی گردیده کالبد و علل تخریب گنبد مسجد جامع اردبیل بررسی گردیده و حتّی الامکان زوایای تاریک و پنهان موضوع را از رهگذر بررسی روشن کنیم.

مسجد، معماری، گنبد، زلزله، محراب.