انديشه اصلاحات در ايران قرن نوزدهم و انعکاس آن در سفرنامه های ايرانيان

انديشه اصلاحات برخلاف تصور بسياری فکر بيگانه نبود، بلکه ايرانيان تصور خود از اين مقوله را در قرن نوزدهم ساختند. هدف مقاله نشان دادن اصالت انديشه اصلاحات با بررسی سفرنامه‌های ايرانيانی است که در قرن نوزدهم به اروپا سفر کردند. قرن هجدهم میلادی عصر پریشانی و آغاز نگرانی‌ها برای ایرانیان بود. تاریخ سلسله قاجار به‌گونه‌ای اندیشیده، تحریر و تقریر شده است که بر اساس آن عصر قاجار دوران سیاهی و تباهی کشور و تضعیف دولت و خواری ملت است. این نگرش به خاندان قاجار به دو دلیل پذیرش عام یافت. اول اینکه رضاشاه دچار بحران مشروعیت بود. یکی از مهم‌ترین استدلال‌های مشروعیت سلسله پهلوی بی‌کفایتی پادشاهان قاجار به‌ویژه سه پادشاه آخر آن سلسله بود. هر دو پادشاه سلسله پهلوی از هر قدم عملی و نظری برای سیاه نشان دادن عصر قاجار حمایت کردند. دوم اينکه مخالفان سلسله پهلوی همين تفکر را درباره قاجار داشتند. بیشتر مخالفان سلطنت پهلوی برآمده از جنبش مشروطیت و یا پیروان حرکت قانون خواهی پیش از آن بودند. نگاه ذهنی به تحول تاریخی در این دوره مانعی در فهم دگرگونی‌ها در این عصر است. نظر سازان نزدیک به دربار پهلوی توجه نداشتند که مهم‌ترین بستر ایدئولوژی شاهنشاهی تاریخ است. حمله یک‌جانبه به خاندان قاجار درواقع به شکلی حمله به‌کل نهاد سلطنت است. مخالفان آن‌ها نیز به این موضوع توجه کافی نداشتند که مشروطه‌خواهی نه‌تنها ساختن است، بلکه تداوم یک‌روند است. بستر این روند تاریخ و آن‌هم نزدیک‌ترین تاریخ یعنی عصر قاجار است. زمانی که این عصر نفی و نه نقد می‌شود، به‌طور طبیعی منجر به تضعیف یکی از پایه‌های نظری مشروطه‌خواهی یعنی تداوم می‌گردد. عدم توجه به این موضوع یکی از دلایل سردرگمی نظری و مانعی درراه طرح منسجم نظریه مشروطه سلطنتی در ایران تا انقلاب بهمن 1357 بود.

انديشه اصلاحات، سفرنامه های ايرانيان، قرن نوزدهم، قاجار، ايران