ديلميان در گسترۀ تاريخ

تا اين اواخر اطّلاع صحيحي از ديلميان و كيفيّت حكومت آن خاندان بر قسمتي از ايران در دست نبود، امّا پس از طبع و انتشار كتاب تجارب الامم تأليف اين مسكويه تاريخ اين سلسله تا حدّي روشن شد1. روي كار آمدن سامانيان در نواحي شمال شرقي و مشرق ايران وجود سلسله‌هاي ديگر ايراني را تحت‌الشعاع قرار داد و مورّخيني كه به نوشتن تاريخ آن عهد دست زدند، در تأليفات خود توجّه كاملي به شرح احوال ديالمه نكردند2. سامانيان دودماني بودند از بزرگان ايراني كه با پشتيباني ايشان ادب و فرهنگ فارسي جديد شكوفان گشت3. سامانيان در حمايت طاهريان نيرومند شدند، ولي آنان در مشرق حتّي پيش از پديدار شدن حكومت طاهريان نيز در كار و تكاپو بودند4. ديلميان، كه اعضاي آن از مردم اصيل و نژاد پاك ايران بودند، متجاوز از يك قرن در غالب ايالات و ولايات اين سرزمين نفوذ و تسلّط كامل داشتند و موقعي متصرّفات آن‌ها به اندازه‌اي وسعت يافت كه از يك طرف به اقيانوس هند و از طرف ديگر به شامات مي‌رسيد. تشكيل سلسه‌اي به اين عظمت متصرّفات و حوزة حكومتي خلفاي عبّاسي را در مخاطره انداخت؛ به خصوص كه خاندان ديلمي با احياي آداب و مراسم ايران كهن و سعي در به دست آوردن استقلال اين مملكت به طور آشكار با عبّاسيان به مقابله برخاستند. 5 آل بويه نام خود را از "بويه" گرفتند كه پدر بنيادگذاران اين سلسله، يعني علي و حسن و كهترين آنان احمد، بود. اينان سربازاني مزدور از اصلي حقير و از مردم ديلم يا ديلميان بودند كه تازه به اسلام (تشيّع) گرويده و در آن زمان بسياري از ايشان در لشگريان مختلف ممالك شرقي اسلام، از جمله لشكر خليفه، شركت جسته بودند. با روي كار آمدن آل بويه ديلميان به قدرت رسيدند و تا اندازه‌اي نشانه‌هايي از خصوصيّات خويش را بر نظام حكومت بجا نهادند. ديلمياني كه در سرزمين ديلم باقي ماندند امارت‌هاي كوچكي تشكيل دادند كه دامنة آن‌ها گاه تا آذربايجان مي‌رسيد، ولي گروهي ديگر از ايشان در عراق و ايران به صورت عاملي سياسي كه هر روز بيشتر اهميّت مي‌يافت، درآمدند. آل بويه در آغاز به يكي از هموطنان خود به نام ماكان كاكي كه در خدمت سامانيان درآمده بود پيوستند، و سپس همراه مرداويج9 كه از مردم گيلان بود بر ضد دشمن مشترك‌شان يعني امارت زيدي طبرستان به جنگ پرداختند، و هنگامي كه مرداويج در مركز ايران براي خود امارتي پهناور و مستقل تشكيل داد، همچنان پيرو او ماندند، ولي به زودي سركشي آغاز كرده10 و دامنة نفوذ خود را به غرب و حتّي جنوب ايران گسترش دادند. در سال 945 ميلادي آل بويه در پي تسخير بغداد برآمدند خليفه كه در مقابل آن‌ها تاب مخالفت نداشت و از طرفي به پشتيباني ايشان براي بقاء وجود خود نيازمند بود، مقدم‌شان را گرامي داشت و به شرط آن كه مزاحمتي برايش فراهم نياورند، دست آن‌ها را در قدرت و حكومت بازگذاشت. آل بويه بعد از بيرون راندن ترك‌ها از مغرب ايران به صورت حاكم مطلق درآمده و خليفه را به بازيچة دست خود تبديل كردند. در حدود يك قرن آل‌بويه به‌ حكومت ‌خود ادامه داد تا سرانجام توسط سلجوقيان به حكومت‌شان پايان داده شد11.

ديلميان ـ خاستگاه ـ اعتقادات ـ فرهنگ ـ تمدّن