نغمه و نوای حرف و صوت در شعر حافظ

این نوشتار بر آن است آن گروه از آرایه‏های ادبی در دیوان حافظ را که عناصر اصلی سازنده آنها بر تکرار واک‏ها استوار است، واکاوی و بررسی کند. در آغاز مقاله بر این نکته تأکید شده است که تمامی آنچه را آرایه‏های لفظی خوانده می‏شود، در حقیقت گونه‏هایی از تکرارهای هنری یا واج آرایی است؛ زیرا وجه مشترک همه آنها چیزی جز تکرار واک‏ها نیست که شاعران با شگردهای ویژه‏ای آنها را در گونه‏های بسیار متنوع به کار برده‏اند. شاعر واک‏ها را با آزادی کامل در هر کجای مصرع و بیت که بخواهد تکرار می‏کند. اما در تکرار جناس‏ها، قلب، اشتقاق، تصدیر، تسمیط و ... واک‏ها را با قانونمندی ویژه‏ای به گونه‏های خاص یا در جاهای ویژه‏ای از مصرع و بیت به کار می‏برد. برای نمونه در جناس، واک‏ها در واژه‏های قرینه تکرار می‏شوند، در اشتقاق و باژگونگی یا قلب با جابه جایی به کار می‏روند، در تصدیر به صورت واژه‏هایی در جاهای خاصی از ابیات تکرار می‏شوند و در تسمیط واک‏های خاص در جاهایی ویژه به صورت واژه‏هایی خاص به کار می‏روند. حافظ با چیرگی شگفت‏انگیزی که بر حوزۀ زبان و واژگان دارد، به شیوه‏ای بسیار هنرمندانه و با بسامد بالا از همه شیوه‏ها و شگردهای تکرار، برای آفرینش مضامین و آرایش مظاهر سخن خویش بهره برده است و گفتنی است که هماهنگی بسیاری از این شیوه‏ها با بافت کلی فضای عاطفی بیت، در خور توجه است و هرچه بیشتر موسیقی درونی و معنوی آن را تقویت می‏کند.

آرایه‏های لفظی، بدیع، دیوان حافظ، نقد بلاغی، واج آرایی