بررسی معماری، ماهیّت و کارکرد عمارات حرمخانه و چینی خانه در مجموعۀ مذهبی شیخ صفی الدّین اردبیلی

چکیدۀ فارسی: معماري صفوي مانند هر معماري سنّتي ديگر، با جهان شناسي مأنوس و مرتبط بوده و از همان آغاز به نقطة اوجي رسيد كه تا زمان ما امتداد يافته، و اين ويژگي شايد در طول تاريخ هنر اسلامي ايران بي نظير باشد. در معماري صفوي این وادی، و به طور كلّي در هر هنر سنّتي، هيچ چيز از "معنا" تهي نيست و "معنا"، چنان كه خود لفظ هم در زبان فارسي و عربي بر دو مفهوم "معنا" و "معنويّت" دلالت دارد، همان روحانيّت و معنويّت است. علاوه بر اين، تمامي بناها و ابنية مذهبي و غير مذهبي و مسكوني و يا تجاري با اسلوب و روش خاصّي بر پاية قواعد و اصول هارمونيك رنگ ها و قواعد قرينه سازي بنا و ارتباط فرم ها در اجزاء بنا و تناسب و هماهنگي اجزاء ساخته مي شوند. شاهان صفوي با اعلام آيين شيعه به عنوان مذهب رسمي كشور مشوّق نوعي راه و رسم مذهبي نظام مندتر به جاي انواع عوامانة دينداري بودند. اين تغيير را به بهترين شكل مي توان در رشد مقبرة شيخ صفي ديد كه آينة فضاي فرهنگي ايران در اوايل عهد صفوي محسوب مي شود. قدرت و نجابت معماري صفوي بي‌شك به بهترين صورتي در بقعة شيخ صفي‌الدّين اردبيلي تجلّي كرده، كه يكي از بزرگترين مقابر جهان و مجموعه ای از آرامگاه های بزرگان، مشایخ و سلاطین صفوی و فضاهای آیینی و عبادی در دو سبک آذری و اصفهانی است که نخستین بار شاه تهماسب آن ها را به صورت مجموعۀ واحدی در آورد و بعدها شاه عبّاس بناهای مهمّ دیگری به این مجموعه افزود و باعث اصلاحاتی در آن شد. سابقۀ بخش هایی از این بنا به دورۀ خود شیخ صفی الدّین اردبیلی (۶۵۰-۷۳۵)، عارف شهیر ایران و فرزندان وی، شیخ صدرالدّین موسی و سلطان علی معروف به خواجه علی سیاهپوش می رسد. به طور کلّی، اهمیّت این مجموعۀ تاریخی در ارتباطی که با سلسلۀ خاندان سلاطین صفویّه دارد، جلوه گر می شود. اسلاف شاهان صفوی و همچنین شاه اسماعیل اوّل (سر سلسلۀ این خاندان) در این مجموعۀ تاریخی به خاک سپرده شده اند. همچنین این بقعه حاوی ده ‌ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته‌های هنری است که از آن جمله می‌توان به عالی ترین نوع کاشی کاری معرّق و مقرنس، گچ‌ بری کتیبه‌های زیبا و نفیس، خطّ خوش نویسان بزرگ دورۀ صفوی همچون میر عماد، میر قوام الدّین، محمّد اسماعیل و ...، منبّت‌ های ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقّاشی و تنگ بری و ... اشاره کرد. این اثر از ساختار معماری فخیمی برخوردار است که گرد هم آمدن فضایل هنری نام برده، آن را در بین مجموعه‌های تاریخی ایران شاخص و متمایز نموده ‌است. در این مطالعه، سعی بر آن است که، ماهیّت و کارکرد عمارات حرمخانه (یکی از قدیمی ترین بازمانده های مجموعۀ بزرگ شیخ صفی الدّین اردبیلی) و چینی خانه (از پدیده های شگفت انگیز هنر ایران در قرن یازدهم هجری قمری) از منظر معماری، ماهیّت و کارکرد بررسی گردیده و حتّی الامکان زوایای تاریک و پنهان موضوع را از رهگذر این واکاوی روشن کنیم.

بقعه، شیخ صفی، بنا، حرمخانه، چینی خانه.