با روي كارآمدن سلجوقيان تركمن كه در آغاز در مقام نيروهاي نظامي در خدمت
حكومت هاي ديگر بودند، شرايط نويني در فضاي اجتماعي و نظامي در قلمرو
ايران پديد آمد. سلجوقيان كه نظام قبيله اي داشتند و از رسوم و سنت هاي قبيله اي
پيروي مي كردند، در آغاز در امور نظامي نيز ساخت قبيله اي داشتند . سلاجقه در
جايگاه جديد خود در مقام حاكمان قلمروي وسيع مجبور به استفاده از عناصر و
امراي نظامي از ديگر قوم ها بودند كه اين امر به اختلاط قومي در داخل سپاه ثابتي
منجر مي شد كه بنا به نيازها و ضرورت ها تشك يل داده بودند . روند سازماندهي
عناصر نظامي در بافت سپاه سلجوقيان و به دنبال آن جاي گيري اين عناصر در
ساختارهاي سياسي و اداري، به حضور آنان در عرص ههاي اجتماعي و اقتصادي
جديد منتهي مي شد و پايگاه سياسي و اجتماعي را براي امرا در پي داشت .
جاي يابي در اين ساختارها و عرصه ها موجب جهت يابي ها و جهت گيري هايي به
منظور كسب حداكثر منافع مي شد. نوشتار حاضر درصدد بررسي تأثير پايگاه
اجتماعي و سياسي كسب شده در حكومت سلجوقي از سوي امراي نظامي در
گرايش مركزگرايي يا مركزگريزي آن هاست. به همين منظور ابتدا به شناسايي
پايگاه امراي نظامي پرداخته شده است كه جاي يابي امراي نظامي با پايگاه هاي
قومي مختلف چون تركمن، ترك، عرب، و ايراني را در گروه بندي هاي موجود از
امراي نظامي در ساختار حكومت شامل امراي اقطاع دار، امراي درباري ، و امراي
سرگردان نشان مي دهد. قرارگرفتن در اين گروه بندي ها پايگاهي سياسي براي اين
عناصر قدرت درپي داشت كه خود پايگاه اجتماعي را موجب م يشد . قرارگرفتن
امراي نظامي در اين چهارچوب ها گرايش هايي را همچون مركزگرايي و
مركزگريزي درپي داشت كه در روند سياسي و اجتماعي جامعه نيز مؤثر بود . با
قدرت گيري امراي نظامي در اين چهارچوب ها و شكل گيري ارتباط هاي اجتماعي
با جامعة تحت تسلط شان، حوزه هاي مستقل قدرت شكل مي گرفت كه حكومت
سلجوقي را دچار ضعف و زمينة ازهم پاشيدگي سلجوقيان را فراهم مي كرد.
کلید واژگان :
امراي نظامي، سلجوقيان، نظام يگري، اقطا عداري، گرايش سياسي اجتماعي
